فهرست مقاله در راهنمای اربعین :
تاریخ نجف اشرف در دوران قبل از اسلام:
نام‌ها و پیشینه نجف:
نام‌های باستانی: نجف اشرف در دوران قبل از اسلام با نام‌های مختلفی شناخته می‌شد، از جمله “نجف” و “حیره”.
سابقه سکونت: شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که سابقه سکونت در منطقه نجف به هزاران سال قبل از اسلام می‌رسد.
تمدن‌های باستانی: این منطقه در طول تاریخ شاهد تمدن‌های مختلفی از جمله سومریان، اکدی‌ها، بابلی‌ها و ساسانیان بوده است.
اهمیت مذهبی:
معبد لات: در دوران جاهلیت، نجف به عنوان مکانی مقدس مورد احترام اعراب بود و معبدی به نام “لات” در آن وجود داشت.
موقعیت جغرافیایی: نجف در مسیر جاده مهمی بین سوریه و یمن قرار داشت و به همین دلیل از نظر تجاری و مذهبی حائز اهمیت بود.
حضور قبایل عرب: قبایل مختلف عرب از جمله بنی اسد، بنی تمیم و بنی تغلب در منطقه نجف سکونت داشتند.
رویدادهای مهم:
جنگ ذی قار: در سال 6 هجری قمری، نبردی بین مسلمانان و ایرانیان در منطقه حیره (نجف) رخ داد که به “جنگ ذی قار” معروف است.
مهاجرت امام علی (ع): در سال 35 هجری قمری، امام علی (ع) به نجف مهاجرت کرده و در این شهر سکونت گزیدند.
اهمیت حضور امام علی (ع):
نقطه عطفی در تاریخ: حضور امام علی (ع) در نجف، نقطه عطفی در تاریخ این شهر بود و نجف را به یکی از مهم‌ترین مراکز جهان اسلام تبدیل کرد.
شروع تدریس و تعلیم: امام علی (ع) در نجف به تدریس و تعلیم علوم دینی و اخلاقی می‌پرداختند و شاگردان زیادی از ایشان علم آموختند.
تاسیس مسجد حنانه: امام علی (ع) مسجدی در نجف تاسیس کردند که به “مسجد حنانه” معروف است.
در دوران ابتدای ظهور اسلام، شهر نجف (که آن زمان به نام کوفه شناخته می‌شد) نقش مهمی در تاریخ اسلام داشت، به ویژه در زمان حیات حضرت علی بن ابیطالب (ع). در زیر به تشریح برخی از وقایع مهم این شهر در دوران ابتدای اسلام می‌پردازم:
اهمیت فرهنگی و سیاسی:
کوفه به عنوان پایتخت جنبش اسلامی در عراق و یکی از مراکز فرهنگی و دینی شیعه شناخته می‌شد. این شهر به دلیل حضور علما و دانشمندان، مرکز آموزش دینی و فرهنگی بود.
حضور حضرت علی (ع):
حضرت علی (ع) پس از اسلام به کوفه منتقل شد و این شهر به مرکز فرهنگی و سیاسی او تبدیل شد. او در این شهر به فعالیت‌های سیاسی، قضایی و تربیتی می‌پرداخت.
نقش در جنگ‌های اسلامی:
کوفه در دوران اولیه اسلام در جنگ‌های مهمی نظیر جنگ صفین و جنگ نهاوند نقش داشت. این شهر محل استقرار ارتش اسلامی بود و از اینجا جنگ‌های اسلامی علی (ع) برپا می‌شد.
بناهای معماری و دینی:
در این دوره، بنای مسجد کوفه به عنوان یکی از اولین مساجد اسلامی ساخته شد که به عنوان مرکز عبادی و اجتماعی برای مسلمانان خدمت می‌کرد.
اهمیت ادبی و علمی:
کوفه به عنوان مرکزی برای ترویج ادبیات اسلامی و علوم دینی معروف بود. اینجا مکتبهای علمی و حوزه‌های دینی بسیار معتبری برپا شدند که دانشمندان و دانشجویان از سراسر اسلام به آنجا می‌آمدند.
نجف در دوران اموی
در دوران اموی، شهر نجف (کوفه) تحت حکومت امویان قرار داشته و میزبان تحولات متعددی در بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی بوده است. در زیر به برخی از جوانب مهم تاریخی نجف در دوران اموی پرداخته‌ام:
تأسیس شهر کوفه:
کوفه به عنوان شهری استراتژیک در جنوب عراق توسط امویان تأسیس شد. این شهر به عنوان پایتخت مختصری برای حکومت اموی در عراق و شام انتخاب شد و به سرعت به یک مرکز فرهنگی، اقتصادی، و اجتماعی تبدیل شد.
مرکز اداری و نظامی:
در دوران اموی، کوفه به عنوان مرکز اداری و نظامی مهمی برای حکومت اموی در شام و عراق خدمت می‌کرد. این شهر محل اقامت فرمانروایان اموی برای اداره امور و اعمال قانون و نظم اجتماعی بود.
توسعه بناهای عامه و دینی:
در دوران اموی، کوفه شاهد ساختمان‌های معماری بزرگی برای نظامی و دینی بود. مساجد، قصرها، کاروانسراها، و بناهای عمومی دیگر در این شهر ساخته شدند که بسیاری از آنها تا به امروز باقی مانده‌اند.
مرکز علمی و فرهنگی:
کوفه به عنوان یکی از مراکز علمی و فرهنگی مهم در دوران اموی شناخته می‌شد. حوزه‌های علمیه و کتابخانه‌های بزرگی در این شهر وجود داشت که به آموزش و ترویج علوم دینی و فنون و ادبیات اسلامی می‌پرداختند.
نقش در تجارت و اقتصاد:
کوفه به عنوان یک مرکز تجارت و اقتصادی نیز در دوران اموی مهم بود. حضور تاجران و بازرگانان از سراسر خلافت اسلامی، باعث افزایش رونق بازرگانی و توسعه اقتصادی این شهر شد.
دوران عباسی (۷۵۰-۸۰۰ میلادی)
در دوران عباسی، شهر نجف (که به آن زمان با نام کوفه شناخته می‌شد) دارای نقش مهمی در تاریخ اسلام، به ویژه در زمینه‌های فرهنگی، دینی، و سیاسی بود. در زیر به برخی از جنبه‌های مهم تاریخی نجف در دوران عباسی اشاره می‌کنم:
- پایتخت اموی و عباسی: کوفه در دوران عباسی به عنوان یکی از مراکز مهم اموی و سپس عباسی شناخته می‌شد. این شهر پایتخت جنوبی خلافت بوده و مرکز اداری و نظامی بسیاری از فعالیت‌های خلافتی در منطقه بوده است.
- مرکز آموزش علمی:در دوران عباسی، کوفه به عنوان یکی از مراکز علمی مهم در جهان اسلام شناخته می‌شد. حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های بزرگی در این شهر وجود داشتند که به آموزش علوم دینی، فلسفه، علوم طبیعی، و ادبیات اسلامی می‌پرداختند.
- مرکز فرهنگی و ادبیاتی:کوفه به عنوان یکی از مراکز فرهنگی و ادبیاتی برجسته در دوران عباسی شناخته می‌شد. شعر، ادبیات، فلسفه، و دانش اسلامی به طور گسترده‌ای در این شهر توسعه یافت.
- نقش در تجارت و اقتصاد:کوفه به عنوان یکی از مراکز تجاری و اقتصادی مهم در دوران عباسی شناخته می‌شد. حضور بازرگانان و تاجران از سراسر اسلام، باعث افزایش رونق بازرگانی و توسعه اقتصادی این شهر شد.
- مرکز اجتماعی و سیاسی:کوفه به عنوان مرکز اجتماعی و سیاسی مهمی در دوران عباسی محسوب می‌شد. این شهر میزبان ارتش‌ها، ادارات دولتی، و دیوان‌های حکومتی بوده است که به مرکزیت خلافت در منطقه تبدیل شده بود.
اربعینی – پایگاه اطلاع رسانی پیاده روی اربعین : پس از کشته شدن علی توسط ابن ملجم طبق وصیت وی، او به‌طور ناشناس در منطقه‌ای نزدیک به شهر کوفه دفن شد. چنین روایت شده که بیش از صد سال بعد، خلیفه عباسی، هارون الرشید، به شکار گوزن در خارج کوفه رفت و گوزن به محلی پناه برد که در آن محل سگ‌های شکاری او را دنبال نکردند. در پرس و جو که راز این مکان چیست، به هارون الرشید گفته شد که آن محل دفن علی ابن ابیطالب است. هارون الرشید بعد از اینکه این امر توسط جعفر صادق تأیید شد، دستور داد که آرامگاهی در همان محل ساخته شود و در زمان کوتاهی شهر نجف در اطراف آرامگاه رشد کرد. مکان دیگری که ادّعا می‌شود آرامگاه علی است، شهر مزارشریف در افغانستان می‌باشد.
نجف بعد از دفن امام علی(ع)
امام علی(ع) در منطقه‌ای به نام ثویه در نزدیکی نجف دفن شد. ثویه بعدها کاربرد خود را از دست داد و نام نجف را به خود گرفت. برخی از منابع تاریخی مانند «البلدان»، «تاریخ الامم و الملوک» و «الکامل فی التاریخ» این نظریه را تأیید کرده‌اند.[۱۷]
محل دفن امام علی(ع) به مدت ۹۰ سال مخفی بود و تنها عده خاصی از یاران و اصحاب ائمه نسبت به آن آگاهی داشتند تا اینکه در سال ۱۳۵ق، امام صادق(ع)، محل دفن امام علی(ع) را آشکار کرد[۱۸] و نجف محلی برای زیارت دوست‌داران اهل بیت(ع) شد
بعد از برپایی حرم امام علی(ع)
در سال ۱۷۰ق هارون عباسی دستور ساخت مرقد امام علی را صادر کرد و به سبب رفع برخی موانع، شیعیان در آن دوره نسبت به زیارت مرقد امام علی اهتمام بیشتری داشتند.[۲۰] پس از آن، ساخت و ساز در اطراف مرقد امام علی آغاز شد و تعدادی از شیعیان در آن ناحیه ساکن شدند، سپس شهر گسترش یافت و سکونت شیعیان در آن ادامه داشت تا جایی که در قرن چهارم هجری قمری، علاوه بر سایر شیعیان، ۱۹۰۰ نفر از سادات علوی در این شهر ساکن شده بودند.[۲۱]
در سال ۳۷۰ق عضدالدوله دیلمی تعدادی از مهندسان و معماران را در نجف گردآورد و از آنان خواست تا شهری جدید تأسیس کنند.[۲۲] عضدالدوله، با پرداخت پول و به کارگرفتن کارگران در این زمینه به آنان یاری رساند.[۲۲] پس از اینکه شهرسازی توسط مهندسان و معماران به پایان رسید، عضدالدوله با برپایی جشنی بزرگ، شهر جدید نجف را افتتاح کرد.[۲۲] پس از آن عالمانی را در آن شهر ساکن کرد و خادمانی را برای حرم امام علی تعیین نمود. همچنین تعدادی از اطباء را در این شهر به کار گرفت و برای آنان حقوق ماهیانه تعیین کرد.
شیخ طوسی در اواسط قرن پنجم قمری بغداد را ترک و به نجف هجرت کرد. پس از هجرت شیخ طوسی به نجف، این شهر به مرکز علمی برای فقیهان شیعه تبدیل شد؛ اگر چه قبل از شیخ طوسی نیز تعدای از عالمان شیعه، زندگی در نجف را انتخاب می‌کردند.
نجف در قرن هفتم و هشتم (دوره حکومت حاکمان شیعه ایلخانان و جلایریان)، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای از لحاظ عمران، آبادانی و علم داشت و جمعیت زیادی را پذیرا بود؛ چرا که این حکومت‌ها هزینه‌های زیادی را در جهت گسترش مدارس شیعی و مساجد در این شهر صرف کردند.
در عصر صفوی، شاه اسماعیل و شاه طهماسب، برای حل مشکل آب شهر نجف، نهرهایی حفر کردند و آب فرات را به شهر منتقل ساختند.[۲۵] نهرشاه، که توسط شاه اسماعیل حفر شد، از یادگارهای آن دوران است.[۲۶] در آن دوران سلطان سلیمان قانونی، از پادشاهان سنی عثمانی، به خاطر رقابت با پادشاهان شیعی صفوی، در آبادانی نجف تلاش فراوانی کرد.[۲۷] در عصر قاجار و در سال ۱۲۱۷ق، برای پیشگیری از حملات وهابیان، دیواری محکم پیرامون شهر ساخته شد. این دیوار تا سال ۱۳۸۵ق وجود داشت.
نجف در آينه تاريخ
نجف به دليل همسايگى با شهر باستانى حيره، در سرزمين صاحب تمدن و فرهنگ قرار گرفته است. حيره از هزاره اول قبل از ميلاد مركز تمدن لخمى ها و آل منذر بود و سابقه درخشانى در عرصه فرهنگ و تمدن داشت. نجف نيز از قِبَل اين همجوارى از نعمت فرهنگ و تمدن و آبادانى برخوردار شده است. عرب هاى ساكن اين شهر در آن زمان به مذهب مسيحيت گرايش داشتند و كليساهاى زيادى از جمله دير «مارت مريم» را بنا نهادند كه تا عصر اسلام همچنان باقى بود. بر اساس رواياتى، سابقه تاريخى نجف به دوران طوفان نوح برمى گردد كه عده اى آن را جاى به گل نشستن كشتى نوح و محل جدا شدن فرزندان او مى دانند و نام هاى طور و جودى را براى آن برگزيده اند.
در عصر اسلامى، نام نجف تنها به سبب فتح و گشايش ايران و عراق در متون تاريخى ديده مى شود و تا زمان عباسى نام چندانى از آن به چشم نمى خورد. از دوران هارون الرشيد، به سبب آشكار شدن مرقد امام علی عليه السلام، اين شهر بسيارى را به سكونت پيرامون خود راغب كرد.
علويان طبرستان از جمله محمد بن زيد علوى ضمن ساختن بقعه و بنايى بر مرقد امام على عليه السلام ديوارى نيز پيرامون شهر كشيدند تا امنيت در آن جا برقرار شود. نجف در عصر آل بويه رونق و شكوه فراوانى يافت. پادشاهان شيعى ديلمى در تعمير و بازسازى مرقد و خدمات عمرانى در اين شهر تلاش زيادى كردند. ابوالهيجاء عبدالله بن حمدان، حاكم شيعى موصل، در 283 ق ديوار پيرامون شهر را بازسازى كرد و درهايى براى آن قرار داد.
شيخ طوسى در ابتداى قرن پنجم هجرى، به نجف مهاجرت كرد و با تشكيل مجلس درس خود، آن شهر را به يكى از مركزهاى علمى و فرهنگى شيعى تبديل كرد. اگر چه يك سده بعد مركزيت علمى آن به حله واگذار شد؛ اما اين شهر در پايان قرن هفتم و ابتداى قرن هشتم هجرى، يعنى دوران حكومت جلايريان و ايلخانان مغول، دوباره از نظر وسعت و عمرانى و شكوفايى فرهنگى به اوج اعتلاى خود رسيد و ثروت فراوانى كه اين حكومت ها براى توسعه و بازسازى شهر و حرم مطهر اختصاص دادند در ساخت و تجهيز مدرسه ها، خانقاه ها، حفر كانال ها، نهرها، و چاه ها بكار گرفته شد.
امير فيروز و امير احمد اول، از اميران هند در پايان قرن هشتم، موقوفه هايى را از دكن براى اداره حرم و بازسازى شهر اختصاص دادند. سلطان اويس جلايرى ضمن آباد كردن شهر، ديوار جديدى پيرامون آن برافراشت و عطاملك جوينى، صاحب ديوان ايلخانان، در 676 ق با حفر كانال هايى آب را به نجف برد. در عصر صفوى، شاه اسماعيل و شاه طهماسب، براى حل مشكل آب شهر نجف، كه باعث از رونق افتادن آن شده بود، نهرهايى حفر كردند و آب فرات را به شهر منتقل ساختند. نهرشاه، كه توسط اسماعيل حفر شد، از يادگارهاى آن دوران است.
سلطان سليمان قانونى، از پادشاهان سنى عثمانى، در آبادانى نجف تلاش فراوانى كرد. او و پادشاهان شيعى صفوى در يك رقابت گسترده به نجف رونق زيادى بخشيدند. شاه عباس كوشيد تا نجف مركزيت علمى خود را بازيابد و حوزه علميه آن رونق گيرد. او حتى در مذاكره هاى خود با عثمانى ها مى خواست نجف را به ايران ملحق كند ولى وزير عثمانى در پاسخ او گفت: «سنگ هاى نجف در نظرش با هزار انسان برابر است». اين مركزيت با ورود ملااحمد اردبيلى، معروف به مقدس اردبيلى، و برپا شدن حوزه درس او رونق بيشترى يافت.
چندى بعد، در قرن دوازدهم هجرى، با انتقال درس مرحوم بهبهانى به كربلا، حوزه نجف از رونق افتاد ولى در قرن سيزدهم هجرى، به سبب وجود فقيهان و بزرگانى چون مرحوم كاشف الغطاء، بحرالعلوم و شيخ مرتضى انصارى اهميت علمى گذشته را بازيافت و حوزه علميه آن رونقى بسزا گرفت. براى پيشگيرى از حملات وهابيان در عصر قاجار، نظام الدوله اصفهانى، وزير فتحعلى شاه، از 1217 تا 1257 ق ديوارى محكم پيرامون شهر ساخت. در 1350 ق اين ديوار برداشته شد و به جاى آن مدرسه و بيمارستان احداث گرديد و مردم نيز خانه هايى در جوار آن ساختند. در دوران انقلاب مشروطه ايران، مجتهدهاى مقيم نجف از جمله آخوند ملا محمدكاظم خراسانى و آيت الله نايينى، رهبرى فكرى و مذهبى مشروطه را در دست گرفته به هدايت و حمايت از آن پرداختند.
حوزه علميه نجف از آن هنگام تا عصر حاضر به رغم فرازها و فرودها، همچنان، به عنوان يكى از مراكز علمى جهان تشيع مطرح و منشأ اثر است.[۷]
