تاریخ نجف اشرف در دوران قبل از اسلام:

نام‌ها و پیشینه نجف:

نام‌های باستانی: نجف اشرف در دوران قبل از اسلام با نام‌های مختلفی شناخته می‌شد، از جمله “نجف” و “حیره”.
سابقه سکونت: شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که سابقه سکونت در منطقه نجف به هزاران سال قبل از اسلام می‌رسد.
تمدن‌های باستانی: این منطقه در طول تاریخ شاهد تمدن‌های مختلفی از جمله سومریان، اکدی‌ها، بابلی‌ها و ساسانیان بوده است.

اهمیت مذهبی:

معبد لات: در دوران جاهلیت، نجف به عنوان مکانی مقدس مورد احترام اعراب بود و معبدی به نام “لات” در آن وجود داشت.
موقعیت جغرافیایی: نجف در مسیر جاده مهمی بین سوریه و یمن قرار داشت و به همین دلیل از نظر تجاری و مذهبی حائز اهمیت بود.
حضور قبایل عرب: قبایل مختلف عرب از جمله بنی اسد، بنی تمیم و بنی تغلب در منطقه نجف سکونت داشتند.

رویدادهای مهم:

جنگ ذی قار: در سال 6 هجری قمری، نبردی بین مسلمانان و ایرانیان در منطقه حیره (نجف) رخ داد که به “جنگ ذی قار” معروف است.
مهاجرت امام علی (ع): در سال 35 هجری قمری، امام علی (ع) به نجف مهاجرت کرده و در این شهر سکونت گزیدند.

اهمیت حضور امام علی (ع):

نقطه عطفی در تاریخ: حضور امام علی (ع) در نجف، نقطه عطفی در تاریخ این شهر بود و نجف را به یکی از مهم‌ترین مراکز جهان اسلام تبدیل کرد.
شروع تدریس و تعلیم: امام علی (ع) در نجف به تدریس و تعلیم علوم دینی و اخلاقی می‌پرداختند و شاگردان زیادی از ایشان علم آموختند.
تاسیس مسجد حنانه: امام علی (ع) مسجدی در نجف تاسیس کردند که به “مسجد حنانه” معروف است.

در دوران ابتدای ظهور اسلام، شهر نجف (که آن زمان به نام کوفه شناخته می‌شد) نقش مهمی در تاریخ اسلام داشت، به ویژه در زمان حیات حضرت علی بن ابی‌طالب (ع). در زیر به تشریح برخی از وقایع مهم این شهر در دوران ابتدای اسلام می‌پردازم:

اهمیت فرهنگی و سیاسی:

کوفه به عنوان پایتخت جنبش اسلامی در عراق و یکی از مراکز فرهنگی و دینی شیعه شناخته می‌شد. این شهر به دلیل حضور علما و دانشمندان، مرکز آموزش دینی و فرهنگی بود.

حضور حضرت علی (ع):

حضرت علی (ع) پس از اسلام به کوفه منتقل شد و این شهر به مرکز فرهنگی و سیاسی او تبدیل شد. او در این شهر به فعالیت‌های سیاسی، قضایی و تربیتی می‌پرداخت.

نقش در جنگ‌های اسلامی:

کوفه در دوران اولیه اسلام در جنگ‌های مهمی نظیر جنگ صفین و جنگ نهاوند نقش داشت. این شهر محل استقرار ارتش اسلامی بود و از اینجا جنگ‌های اسلامی علی (ع) برپا می‌شد.
بناهای معماری و دینی:

در این دوره، بنای مسجد کوفه به عنوان یکی از اولین مساجد اسلامی ساخته شد که به عنوان مرکز عبادی و اجتماعی برای مسلمانان خدمت می‌کرد.

اهمیت ادبی و علمی:

کوفه به عنوان مرکزی برای ترویج ادبیات اسلامی و علوم دینی معروف بود. اینجا مکتبهای علمی و حوزه‌های دینی بسیار معتبری برپا شدند که دانشمندان و دانشجویان از سراسر اسلام به آنجا می‌آمدند.

نجف در دوران اموی

در دوران اموی، شهر نجف (کوفه) تحت حکومت امویان قرار داشته و میزبان تحولات متعددی در بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی بوده است. در زیر به برخی از جوانب مهم تاریخی نجف در دوران اموی پرداخته‌ام:

تأسیس شهر کوفه:

کوفه به عنوان شهری استراتژیک در جنوب عراق توسط امویان تأسیس شد. این شهر به عنوان پایتخت مختصری برای حکومت اموی در عراق و شام انتخاب شد و به سرعت به یک مرکز فرهنگی، اقتصادی، و اجتماعی تبدیل شد.

مرکز اداری و نظامی:

در دوران اموی، کوفه به عنوان مرکز اداری و نظامی مهمی برای حکومت اموی در شام و عراق خدمت می‌کرد. این شهر محل اقامت فرمانروایان اموی برای اداره امور و اعمال قانون و نظم اجتماعی بود.

توسعه بناهای عامه و دینی:

در دوران اموی، کوفه شاهد ساختمان‌های معماری بزرگی برای نظامی و دینی بود. مساجد، قصرها، کاروانسراها، و بناهای عمومی دیگر در این شهر ساخته شدند که بسیاری از آنها تا به امروز باقی مانده‌اند.

مرکز علمی و فرهنگی:

کوفه به عنوان یکی از مراکز علمی و فرهنگی مهم در دوران اموی شناخته می‌شد. حوزه‌های علمیه و کتابخانه‌های بزرگی در این شهر وجود داشت که به آموزش و ترویج علوم دینی و فنون و ادبیات اسلامی می‌پرداختند.

نقش در تجارت و اقتصاد:

کوفه به عنوان یک مرکز تجارت و اقتصادی نیز در دوران اموی مهم بود. حضور تاجران و بازرگانان از سراسر خلافت اسلامی، باعث افزایش رونق بازرگانی و توسعه اقتصادی این شهر شد.

 دوران عباسی (۷۵۰-۸۰۰ میلادی)

در دوران عباسی، شهر نجف (که به آن زمان با نام کوفه شناخته می‌شد) دارای نقش مهمی در تاریخ اسلام، به ویژه در زمینه‌های فرهنگی، دینی، و سیاسی بود. در زیر به برخی از جنبه‌های مهم تاریخی نجف در دوران عباسی اشاره می‌کنم:

• پایتخت اموی و عباسی: کوفه در دوران عباسی به عنوان یکی از مراکز مهم اموی و سپس عباسی شناخته می‌شد. این شهر پایتخت جنوبی خلافت بوده و مرکز اداری و نظامی بسیاری از فعالیت‌های خلافتی در منطقه بوده است.
• مرکز آموزش علمی:در دوران عباسی، کوفه به عنوان یکی از مراکز علمی مهم در جهان اسلام شناخته می‌شد. حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های بزرگی در این شهر وجود داشتند که به آموزش علوم دینی، فلسفه، علوم طبیعی، و ادبیات اسلامی می‌پرداختند.
• مرکز فرهنگی و ادبیاتی:کوفه به عنوان یکی از مراکز فرهنگی و ادبیاتی برجسته در دوران عباسی شناخته می‌شد. شعر، ادبیات، فلسفه، و دانش اسلامی به طور گسترده‌ای در این شهر توسعه یافت.
• نقش در تجارت و اقتصاد:کوفه به عنوان یکی از مراکز تجاری و اقتصادی مهم در دوران عباسی شناخته می‌شد. حضور بازرگانان و تاجران از سراسر اسلام، باعث افزایش رونق بازرگانی و توسعه اقتصادی این شهر شد.
• مرکز اجتماعی و سیاسی:کوفه به عنوان مرکز اجتماعی و سیاسی مهمی در دوران عباسی محسوب می‌شد. این شهر میزبان ارتش‌ها، ادارات دولتی، و دیوان‌های حکومتی بوده است که به مرکزیت خلافت در منطقه تبدیل شده بود.

اربعینی – پایگاه اطلاع رسانی پیاده روی اربعین : پس از کشته شدن علی توسط ابن ملجم طبق وصیت وی، او به‌طور ناشناس در منطقه‌ای نزدیک به شهر کوفه دفن شد. چنین روایت شده که بیش از صد سال بعد، خلیفه عباسی، هارون الرشید، به شکار گوزن در خارج کوفه رفت و گوزن به محلی پناه برد که در آن محل سگ‌های شکاری او را دنبال نکردند. در پرس و جو که راز این مکان چیست، به هارون الرشید گفته شد که آن محل دفن علی ابن ابیطالب است. هارون الرشید بعد از اینکه این امر توسط جعفر صادق تأیید شد، دستور داد که آرامگاهی در همان محل ساخته شود و در زمان کوتاهی شهر نجف در اطراف آرامگاه رشد کرد. مکان دیگری که ادّعا می‌شود آرامگاه علی است، شهر مزارشریف در افغانستان می‌باشد.

 نجف بعد از دفن امام علی(ع)

امام علی(ع) در منطقه‌ای به نام ثویه در نزدیکی نجف دفن شد. ثویه بعدها کاربرد خود را از دست داد و نام نجف را به خود گرفت. برخی از منابع تاریخی مانند «البلدان»، «تاریخ الامم و الملوک» و «الکامل فی التاریخ» این نظریه را تأیید کرده‌اند.[۱۷]

محل دفن امام علی(ع) به مدت ۹۰ سال مخفی بود و تنها عده خاصی از یاران و اصحاب ائمه نسبت به آن آگاهی داشتند تا اینکه در سال ۱۳۵ق، امام صادق(ع)، محل دفن امام علی(ع) را آشکار کرد[۱۸] و نجف محلی برای زیارت دوست‌داران اهل بیت(ع) شد

بعد از برپایی حرم امام علی(ع)

در سال ۱۷۰ق هارون عباسی دستور ساخت مرقد امام علی را صادر کرد و به سبب رفع برخی موانع، شیعیان در آن دوره نسبت به زیارت مرقد امام علی اهتمام بیشتری داشتند.[۲۰] پس از آن، ساخت و ساز در اطراف مرقد امام علی آغاز شد و تعدادی از شیعیان در آن ناحیه ساکن شدند، سپس شهر گسترش یافت و سکونت شیعیان در آن ادامه داشت تا جایی که در قرن چهارم هجری قمری، علاوه بر سایر شیعیان، ۱۹۰۰ نفر از سادات علوی در این شهر ساکن شده بودند.[۲۱]

در سال ۳۷۰ق عضدالدوله دیلمی تعدادی از مهندسان و معماران را در نجف گردآورد و از آنان خواست تا شهری جدید تأسیس کنند.[۲۲] عضدالدوله، با پرداخت پول و به کارگرفتن کارگران در این زمینه به آنان یاری رساند.[۲۲] پس از اینکه شهرسازی توسط مهندسان و معماران به پایان رسید، عضدالدوله با برپایی جشنی بزرگ، شهر جدید نجف را افتتاح کرد.[۲۲] پس از آن عالمانی را در آن شهر ساکن کرد و خادمانی را برای حرم امام علی تعیین نمود. همچنین تعدادی از اطباء را در این شهر به کار گرفت و برای آنان حقوق ماهیانه تعیین کرد.

شیخ طوسی در اواسط قرن پنجم قمری بغداد را ترک و به نجف هجرت کرد. پس از هجرت شیخ طوسی به نجف، این شهر به مرکز علمی برای فقیهان شیعه تبدیل شد؛ اگر چه قبل از شیخ طوسی نیز تعدای از عالمان شیعه، زندگی در نجف را انتخاب می‌کردند.

نجف در قرن هفتم و هشتم (دوره حکومت حاکمان شیعه ایلخانان و جلایریان)، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای از لحاظ عمران، آبادانی و علم داشت و جمعیت زیادی را پذیرا بود؛ چرا که این حکومت‌ها هزینه‌های زیادی را در جهت گسترش مدارس شیعی و مساجد در این شهر صرف کردند.

در عصر صفوی، شاه اسماعیل و شاه طهماسب، برای حل مشکل آب شهر نجف، نهرهایی حفر کردند و آب فرات را به شهر منتقل ساختند.[۲۵] نهرشاه، که توسط شاه اسماعیل حفر شد، از یادگارهای آن دوران است.[۲۶] در آن دوران سلطان سلیمان قانونی، از پادشاهان سنی عثمانی، به خاطر رقابت با پادشاهان شیعی صفوی، در آبادانی نجف تلاش فراوانی کرد.[۲۷] در عصر قاجار و در سال ۱۲۱۷ق، برای پیشگیری از حملات وهابیان، دیواری محکم پیرامون شهر ساخته شد. این دیوار تا سال ۱۳۸۵ق وجود داشت.

نجف در آینه تاریخ
نجف به دلیل همسایگى با شهر باستانى حیره، در سرزمین صاحب تمدن و فرهنگ قرار گرفته است. حیره از هزاره اول قبل از میلاد مرکز تمدن لخمى ها و آل منذر بود و سابقه درخشانى در عرصه فرهنگ و تمدن داشت. نجف نیز از قِبَل این همجوارى از نعمت فرهنگ و تمدن و آبادانى برخوردار شده است. عرب هاى ساکن این شهر در آن زمان به مذهب مسیحیت گرایش داشتند و کلیساهاى زیادى از جمله دیر «مارت مریم» را بنا نهادند که تا عصر اسلام همچنان باقى بود. بر اساس روایاتى، سابقه تاریخى نجف به دوران طوفان نوح برمى گردد که عده اى آن را جاى به گل نشستن کشتى نوح و محل جدا شدن فرزندان او مى دانند و نام هاى طور و جودى را براى آن برگزیده اند.

در عصر اسلامى، نام نجف تنها به سبب فتح و گشایش ایران و عراق در متون تاریخى دیده مى شود و تا زمان عباسى نام چندانى از آن به چشم نمى خورد. از دوران هارون الرشید، به سبب آشکار شدن مرقد امام علی علیه السلام، این شهر بسیارى را به سکونت پیرامون خود راغب کرد.

علویان طبرستان از جمله محمد بن زید علوى ضمن ساختن بقعه و بنایى بر مرقد امام على علیه السلام دیوارى نیز پیرامون شهر کشیدند تا امنیت در آن جا برقرار شود. نجف در عصر آل بویه رونق و شکوه فراوانى یافت. پادشاهان شیعى دیلمى در تعمیر و بازسازى مرقد و خدمات عمرانى در این شهر تلاش زیادى کردند. ابوالهیجاء عبدالله بن حمدان، حاکم شیعى موصل، در 283 ق دیوار پیرامون شهر را بازسازى کرد و درهایى براى آن قرار داد.

شیخ طوسى در ابتداى قرن پنجم هجرى، به نجف مهاجرت کرد و با تشکیل مجلس درس خود، آن شهر را به یکى از مرکزهاى علمى و فرهنگى شیعى تبدیل کرد. اگر چه یک سده بعد مرکزیت علمى آن به حله واگذار شد؛ اما این شهر در پایان قرن هفتم و ابتداى قرن هشتم هجرى، یعنى دوران حکومت جلایریان و ایلخانان مغول، دوباره از نظر وسعت و عمرانى و شکوفایى فرهنگى به اوج اعتلاى خود رسید و ثروت فراوانى که این حکومت ها براى توسعه و بازسازى شهر و حرم مطهر اختصاص دادند در ساخت و تجهیز مدرسه ها، خانقاه ها، حفر کانال ها، نهرها، و چاه ها بکار گرفته شد.

امیر فیروز و امیر احمد اول، از امیران هند در پایان قرن هشتم، موقوفه هایى را از دکن براى اداره حرم و بازسازى شهر اختصاص دادند. سلطان اویس جلایرى ضمن آباد کردن شهر، دیوار جدیدى پیرامون آن برافراشت و عطاملک جوینى، صاحب دیوان ایلخانان، در 676 ق با حفر کانال هایى آب را به نجف برد. در عصر صفوى، شاه اسماعیل و شاه طهماسب، براى حل مشکل آب شهر نجف، که باعث از رونق افتادن آن شده بود، نهرهایى حفر کردند و آب فرات را به شهر منتقل ساختند. نهرشاه، که توسط اسماعیل حفر شد، از یادگارهاى آن دوران است.

سلطان سلیمان قانونى، از پادشاهان سنى عثمانى، در آبادانى نجف تلاش فراوانى کرد. او و پادشاهان شیعى صفوى در یک رقابت گسترده به نجف رونق زیادى بخشیدند. شاه عباس کوشید تا نجف مرکزیت علمى خود را بازیابد و حوزه علمیه آن رونق گیرد. او حتى در مذاکره هاى خود با عثمانى ها مى خواست نجف را به ایران ملحق کند ولى وزیر عثمانى در پاسخ او گفت: «سنگ هاى نجف در نظرش با هزار انسان برابر است». این مرکزیت با ورود ملااحمد اردبیلى، معروف به مقدس اردبیلى، و برپا شدن حوزه درس او رونق بیشترى یافت.

چندى بعد، در قرن دوازدهم هجرى، با انتقال درس مرحوم بهبهانى به کربلا، حوزه نجف از رونق افتاد ولى در قرن سیزدهم هجرى، به سبب وجود فقیهان و بزرگانى چون مرحوم کاشف الغطاء، بحرالعلوم و شیخ مرتضى انصارى اهمیت علمى گذشته را بازیافت و حوزه علمیه آن رونقى بسزا گرفت. براى پیشگیرى از حملات وهابیان در عصر قاجار، نظام الدوله اصفهانى، وزیر فتحعلى شاه، از 1217 تا 1257 ق دیوارى محکم پیرامون شهر ساخت. در 1350 ق این دیوار برداشته شد و به جاى آن مدرسه و بیمارستان احداث گردید و مردم نیز خانه هایى در جوار آن ساختند. در دوران انقلاب مشروطه ایران، مجتهدهاى مقیم نجف از جمله آخوند ملا محمدکاظم خراسانى و آیت الله نایینى، رهبرى فکرى و مذهبى مشروطه را در دست گرفته به هدایت و حمایت از آن پرداختند.

حوزه علمیه نجف از آن هنگام تا عصر حاضر به رغم فرازها و فرودها، همچنان، به عنوان یکى از مراکز علمى جهان تشیع مطرح و منشأ اثر است.[۷]