اربعینی : بغداد، پایتخت عراق و یکی از مهم‌ترین شهرهای خاورمیانه، به دلیل تاریخ طولانی و موقعیت استراتژیک خود در امتداد رود دجله، از نظر دینی و مذهبی یکی از متنوع‌ترین و پیچیده‌ترین شهرهای جهان اسلام است. این شهر که در گذشته مرکز خلافت عباسی و عصر طلایی اسلامی بود، امروزه میزبان جوامع مذهبی متعددی است که در محلات مختلف آن پراکنده‌اند. این مقاله به بررسی جامع ساختار دین و مذهب در بغداد مدرن (تا سال ۲۰۲۵) می‌پردازد، با تمرکز بر ترکیب مذهبی، توزیع جغرافیایی، اماکن مذهبی کلیدی، نقش دین در فرهنگ و جامعه، و چالش‌ها و فرصت‌های مرتبط با تنوع مذهبی.

۱. ترکیب مذهبی بغداد

بغداد به دلیل تاریخچه چندفرهنگی و مهاجرت‌های گسترده، میزبان ادیان و مذاهب مختلفی است، اما اسلام به‌عنوان دین غالب، اکثریت قریب به اتفاق جمعیت را در بر می‌گیرد. در ادامه، ترکیب مذهبی شهر به تفصیل بررسی می‌شود:

۱.۱. اسلام در بغذاد

• اکثریت مذهبی:اسلام دین اصلی بغداد است و حدود ۹۵-۹۷٪ از جمعیت شهر را شامل می‌شود.
• شیعیان: حدود ۶۰-۶۵٪ از جمعیت بغداد را تشکیل می‌دهند. شیعیان اثنی‌عشری (جعفری) غالب‌اند و از اوایل قرن ۲۱، به دلیل مهاجرت گسترده از مناطق جنوبی عراق (مانند بصره و نجف) و تغییرات جمعیتی پس از جنگ ۲۰۰۳، اکثریت مذهبی شهر را به دست آورده‌اند.
• سنی‌ها: حدود ۳۰-۳۵٪ از جمعیت، که در گذشته (تا پیش از ۲۰۰۳) اکثریت نسبی داشتند. سنی‌های بغداد عمدتاً پیرو مذهب حنفی‌اند و در مناطقی مانند الاعظمیه متمرکز هستند.
• توزیع جغرافیایی:محلات شیعه‌نشین: مدینه‌الصدر (پرجمعیت‌ترین محله شیعه با حدود ۲ میلیون نفر)، کاظمین (به دلیل حرم کاظمین)، کرخ، کراده، و البلدیات.
• محلات سنی‌نشین: الاعظمیه (مرکز اصلی سنی‌ها با مسجد ابوحنیفه)، المنصور، و بخش‌هایی از رصافه.
• محلات مختلط: رصافه و المنصور به دلیل ماهیت تجاری و حکومتی، ترکیبی از شیعه و سنی دارند.
• ازدواج‌های مختلط:تا پیش از تنش‌های فرقه‌ای پس از ۲۰۰۳، ازدواج‌های شیعه-سنی (ملقب به «سوشی» در فرهنگ عامه) رایج بود و حدود ۲۰٪ از جمعیت بغداد در دهه ۱۹۹۰ نتیجه این ازدواج‌ها بودند. پس از ۲۰۰۳، این نرخ به دلیل تنش‌های مذهبی کاهش یافت، اما همچنان در مناطق مختلط مانند المنصور دیده می‌شود.

۱.۲. مسیحیت بغذاد

• جمعیت مسیحی:مسیحیان حدود ۱-۲٪ از جمعیت بغداد را تشکیل می‌دهند، که عمدتاً از جوامع آشوری و کلدانی هستند.
• جمعیت مسیحیان بغداد پیش از جنگ ۲۰۰۳ حدود ۱۵۰,۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شد، اما به دلیل آزار و اذیت توسط گروه‌های افراطی (مانند داعش) و مهاجرت به اروپا و آمریکا، این تعداد به حدود ۲۰,۰۰۰-۳۰,۰۰۰ نفر کاهش یافته است.
• توزیع جغرافیایی:مسیحیان عمدتاً در کرخ، کراده (به‌ویژه کراده شرقی)، و الدوره ساکن‌اند.
• محله عنکاوا (در نزدیکی بغداد) و مناطق حاشیه‌ای مانند المنصور نیز جوامع کوچک مسیحی دارند.

اماکن مذهبی مسیحیان در بغداد:

• کلیسای مریم مقدس (کلدانی) در کراده، یکی از قدیمی‌ترین کلیساهای بغداد.
• کلیسای سریانی کاتولیک در کرخ.
• کلیسای لاتین بغداد در رصافه.

۱.۳. سایر ادیان و اقلیت‌های مذهبی

• مندایی‌ها:مندایی‌ها (صابئین) گروهی کوچک (حدود ۵,۰۰۰-۱۰,۰۰۰ نفر در کل عراق) هستند که در بغداد عمدتاً در حاشیه رود دجله (به‌ویژه در کراده و رصافه) ساکن‌اند.
• آنها پیرو آیین مندایی، یک دین توحیدی با ریشه‌های گنوسی، هستند و مراسم مذهبی‌شان (مانند غسل تعمید) در رودخانه انجام می‌شود.
• یزیدی‌ها:یزیدی‌ها تعداد بسیار محدودی در بغداد دارند (کمتر از ۱,۰۰۰ نفر) و بیشتر در مناطق شمالی عراق (مانند سنجار) متمرکزند.
• برخی خانواده‌های یزیدی به دلیل آوارگی پس از حملات داعش (۲۰۱۴) به حاشیه بغداد مهاجرت کرده‌اند.
• یهودیان:جامعه یهودی بغداد که در اوایل قرن ۲۰ حدود ۱۰۰,۰۰۰ نفر (یک‌سوم جمعیت شهر) بود، پس از مهاجرت گسترده در دهه ۱۹۴۰ و اخراج در دهه ۱۹۷۰، تقریباً از بین رفته است.
• امروزه کمتر از ۱۰۰ نفر یهودی در بغداد باقی مانده‌اند، که عمدتاً در کرخ و رصافه زندگی می‌کنند. کنیسه‌های تاریخی مانند کنیسه مئیر طویق متروکه شده‌اند.
• سایر گروه‌ها:جوامع کوچک بهائی و زرتشتی در بغداد وجود دارند، اما آمار دقیقی از آنها در دسترس نیست.
• برخی فرقه‌های صوفی (مانند نقشبندیه و قادریه) در میان سنی‌ها و شیعیان فعال‌اند، اما بیشتر در قالب مراسم مذهبی (مانند ذکر) ظاهر می‌شوند.

۲. اماکن مذهبی کلیدی در بغداد

بغداد به دلیل تاریخچه اسلامی و تنوع مذهبی، میزبان اماکن مذهبی متعددی است که نقش مهمی در هویت دینی و فرهنگی شهر دارند.

۲.۱. اماکن اسلامی

حرم کاظمین (شیعی):

• واقع در محله کاظمین، آرامگاه امام موسی کاظم (هفتمین امام شیعیان) و امام محمد تقی (نهمین امام).
• این حرم با گنبدهای طلایی و صحن‌های وسیع، سالانه میلیون‌ها زائر (به‌ویژه در اربعین و شهادت ائمه) را جذب می‌کند.
• بازسازی‌های اخیر (۲۰۱۸) امکانات مدرن (مانند تهویه و سیستم‌های امنیتی) را به آن اضافه کرده است.

مسجد ابوحنیفه (سنی):

• واقع در الاعظمیه، آرامگاه ابوحنیفه نعمان، بنیان‌گذار فقه حنفی.
• این مسجد با گنبد سبز، مرکز اصلی سنی‌های بغداد است و مراسم عید فطر و قربان در آن برگزار می‌شود.
• پس از آسیب‌های جنگ ۲۰۰۳، در سال ۲۰۱۷ بازسازی شد.

مسجد براثا (شیعی):

• در کرخ، مسجدی تاریخی که به دوران علی بن ابی‌طالب نسبت داده می‌شود.
• این مسجد برای شیعیان اهمیت معنوی دارد و مراسم عاشورا در آن برگزار می‌شود.

مسجد الحیدریه (مختلط):

• در رصافه، مسجدی تاریخی که هم شیعیان و هم سنی‌ها از آن استفاده می‌کنند.
• معماری ساده و گنبد فیروزه‌ای آن جاذبه‌ای برای گردشگران است.

حسینیه‌ها و تکایای بغداد:

• حسینیه‌های شیعی مانند حسینیه الصدر در مدینه‌الصدر و تکیه الخضراء در کرخ، مراکز اصلی مراسم عاشورا و اربعین‌اند.
• این اماکن در ایام محرم و صفر میزبان دسته‌های عزاداری و جلسات مذهبی هستند.

۲.۲. اماکن مسیحی

کلیسای مریم مقدس (کلدانی):

• در کراده شرقی، یکی از فعال‌ترین کلیساهای بغداد.
• مراسم کریسمس و عید پاک در این کلیسا برگزار می‌شود.

کلیسای سریانی کاتولیک:

• در کرخ، مرکز جامعه سریانی بغداد.
• پس از حملات ۲۰۱۰، سیستم‌های امنیتی آن تقویت شد.

کلیسای لاتین بغداد:

• در رصافه، کلیسایی تاریخی که هنوز توسط جامعه کوچک کاتولیک استفاده می‌شود.

۲.۳. سایر اماکن مذهبی

معبد مندایی:

• مندایی‌ها معابد خاصی ندارند، اما مراسم غسل تعمید خود را در سواحل دجله (نزدیک کراده) انجام می‌دهند.
• یک مرکز مذهبی کوچک مندایی در کراده وجود دارد که برای جلسات دینی استفاده می‌شود.

آرامگاه‌های صوفی:

آرامگاه بشر حافی (عارف سنی) در الاعظمیه و شیخ عمر السهروردی در رصافه، مقصد صوفیان و برخی شیعیان است.

۳. نقش دین در فرهنگ و جامعه بغداد

۳.۱. فرهنگ و آداب مردم بغداد

• مراسم مذهبی:شیعیان: مراسم عاشورا، اربعین، و شهادت ائمه (مانند شهادت امام کاظم) با دسته‌های عزاداری، نوحه‌خوانی، و توزیع غذا در محلاتی مانند کاظمین و الصدر برگزار می‌شود.
• سنی‌ها: عید فطر و عید قربان با نماز جماعت در مساجد (مانند مسجد ابوحنیفه) و جشن‌های خانوادگی همراه است.
• مسیحیان: کریسمس و عید پاک در کلیساها و محافل خانوادگی جشن گرفته می‌شود، اگرچه به دلیل کاهش جمعیت، این مراسم محدودتر شده است.
• لباس و رفتار:در محلات شیعه‌نشین مانند الصدر و کاظمین، زنان اغلب عبایه یا چادر می‌پوشند، در حالی که در المنصور و رصافه، لباس‌های مدرن‌تر رایج است.
• مردان در مراسم مذهبی (به‌ویژه شیعیان) لباس‌های مشکی در محرم و دشداشه در سایر ایام می‌پوشند.
• غذا و سنت‌ها:در ایام مذهبی، غذاهای نذری مانند قیمه (برای شیعیان) و حلیم توزیع می‌شود.
• مسیحیان در کریسمس شیرینی‌های خاصی مانند کلوچه عراقی تهیه می‌کنند.

۳.۲. آموزش و نهادهای دینی

• حوزه‌های علمیه شیعی:بغداد به اندازه نجف و کربلا مرکز حوزه علمیه نیست، اما حوزه کاظمین و حوزه الصدر در مدینه‌الصدر فعال‌اند و طلاب شیعه را آموزش می‌دهند.
• شخصیت‌هایی مانند محمد صادق صدر (رهبر جریان صدر) نقش مهمی در آموزش دینی داشتند.
• نهادهای سنی:دانشگاه الاعظمیه و مدرسه ابوحنیفه مراکز آموزش فقه حنفی‌اند.
• دیوان وقف سنی در بغداد مدیریت مساجد و امور خیریه سنی‌ها را بر عهده دارد.
• نهادهای مسیحی:کلیساهای کلدانی و آشوری مدارسی برای آموزش دینی کودکان دارند، اما تعداد آنها کاهش یافته است.

۳.۳. سیاست و دین

• شیعیان:جریان‌های سیاسی شیعه مانند جریان صدر (مقتدی صدر) و ائتلاف دولت قانون (نوری المالکی) پایگاه قوی در بغداد، به‌ویژه در الصدر و کاظمین، دارند.
• این گروه‌ها از مساجد و حسینیه‌ها برای بسیج سیاسی استفاده می‌کنند.
• سنی‌ها:احزاب سنی مانند حزب اسلامی عراق در الاعظمیه و المنصور فعال‌اند، اما نفوذ سیاسی کمتری نسبت به شیعیان دارند.
• اقلیت‌ها:مسیحیان و مندایی‌ها به دلیل جمعیت کم، نقش سیاسی محدودی دارند، اما نمایندگان آنها در پارلمان عراق حضور دارند.

۴. توزیع جغرافیایی و محلات مذهبی

بغداد به دلیل ساختار قبیله‌ای و تاریخی، محلاتی با هویت مذهبی متمایز دارد:

• کاظمین: مرکز اصلی شیعیان به دلیل حرم کاظمین. حدود ۸۰۰,۰۰۰ نفر، اکثراً شیعه.
• مدینه‌الصدر: بزرگ‌ترین محله شیعه‌نشین با حدود ۲ میلیون نفر. پایگاه جریان صدر.
• الاعظمیه: مرکز سنی‌ها با حدود ۶۰۰,۰۰۰ نفر. میزبان مسجد ابوحنیفه.
• کرخ: مختلط، با اکثریت شیعه (حدود ۱.۵ میلیون نفر) و حضور مسیحیان و مندایی‌ها.
• رصافه: مختلط، با ترکیبی از شیعه و سنی (حدود ۱.۲ میلیون نفر).
• المنصور: محله مرفه با ترکیبی از شیعه، سنی، و مسیحیان (حدود ۵۰۰,۰۰۰ نفر).
• کراده: مختلط، با حضور قابل‌توجه مسیحیان و مندایی‌ها.
• الدوره و البلدیات: عمدتاً شیعه، با اقلیت سنی.

۵. چالش‌ها و فرصت‌های تنوع مذهبی بغداد

۵.۱. چالش‌ها

• تنش‌های فرقه‌ای:پس از جنگ ۲۰۰۳، تنش‌های شیعه-سنی افزایش یافت و حملات گروه‌های افراطی (مانند القاعده و داعش) به مساجد و کلیساها (مانند حمله به کلیسای سیده النجاه در ۲۰۱۰) منجر به کاهش اعتماد بین جوامع شد.
• محلاتی مانند الصدر و الاعظمیه در دهه ۲۰۰۰ شاهد درگیری‌های فرقه‌ای بودند.
• کاهش جمعیت اقلیت‌ها:مسیحیان و مندایی‌ها به دلیل ناامنی و آزار، به کشورهای غربی مهاجرت کرده‌اند. این مهاجرت تنوع مذهبی بغداد را کاهش داده است.
• مدیریت اماکن مذهبی:رقابت بین دیوان وقف شیعه و دیوان وقف سنی بر سر مدیریت مساجد و زمین‌های مذهبی گاه به تنش منجر می‌شود.

۵.۲. فرصت‌ها

• گردشگری مذهبی:حرم کاظمین و مسجد ابوحنیفه پتانسیل بالایی برای جذب زائران شیعه و سنی از سراسر جهان دارند.
• بازسازی اماکن مذهبی (مانند حرم کاظمین در ۲۰۱۸) می‌تواند گردشگری را تقویت کند.
• همزیستی مسالمت‌آمیز:مناطق مختلط مانند رصافه و المنصور نمونه‌هایی از همزیستی شیعه، سنی، و مسیحیان هستند.
• ابتکارات بین‌مذهبی (مانند جلسات گفت‌وگوی ادیان در کراده) می‌تواند صلح را تقویت کند.
• نقش فرهنگی:تنوع مذهبی بغداد به فرهنگ غنی شهر (مانند موسیقی موال، شعر، و غذاهای نذری) افزوده است.

۶. توصیه‌هایی برای مطالعه و بازدید

• مطالعه:دایره‌المعارف تشیع، جلد ۳، مقاله «بغداد»: برای تاریخچه دینی شهر.
• The Religious History of Baghdad، منابع دانشگاه کمبریج: برای تحلیل مدرن.
• Encyclopaedia Iranica، مقالات درباره شیعه و سنی در بغداد.
• پست‌های شبکه X درباره اماکن مذهبی بغداد.
• بازدید:حرم کاظمین: برای تجربه معنویت شیعی، به‌ویژه در اربعین.
• مسجد ابوحنیفه: برای درک فرهنگ سنی و معماری مذهبی.
• کلیسای مریم مقدس: برای بازدید از جامعه مسیحی.
• شارع المتنبی: برای تجربه فرهنگ دینی در کافه‌های ادبی.
• بهترین زمان: پاییز (مهر-آبان) و زمستان (آذر-بهمن) به دلیل آب‌وهوای معتدل.
• نکات:رعایت پوشش مناسب (به‌ویژه برای زنان در اماکن شیعی).
• اجتناب از بازدید در ایام شلوغ (مانند محرم) بدون هماهنگی.
• همراه داشتن راهنمای محلی برای توضیح تاریخچه اماکن.

۷. نتیجه‌گیری

بغداد از نظر دینی و مذهبی شهری متنوع و پویاست که اکثریت آن را شیعیان (۶۰-۶۵٪) و سنی‌ها (۳۰-۳۵٪) تشکیل می‌دهند، با اقلیت‌های مسیحی، مندایی، و یهودی که به تنوع فرهنگی شهر افزوده‌اند. اماکن مذهبی مانند حرم کاظمین، مسجد ابوحنیفه، و کلیسای مریم مقدس نقش کلیدی در هویت دینی و گردشگری شهر دارند. دین در بغداد نه‌تنها در مراسم مذهبی، بلکه در سیاست، آموزش، و فرهنگ نیز نقش محوری دارد. با وجود چالش‌هایی مانند تنش‌های فرقه‌ای و کاهش جمعیت اقلیت‌ها، بغداد با پتانسیل همزیستی مسالمت‌آمیز و گردشگری مذهبی می‌تواند به‌عنوان یک مرکز دینی و فرهنگی در منطقه بدرخشد. مطالعه و بازدید از این شهر تجربه‌ای عمیق از تنوع مذهبی و تاریخ غنی آن ارائه می‌دهد.

کلمات کلیدی دین و مذهب بغداد

دین در بغداد، مذهب در بغداد، ساختار مذهبی بغداد، ترکیب مذهبی بغداد، شیعیان بغداد، سنی های بغداد، مسیحیان بغداد، منداییان بغداد، حرم کاظمین، مسجد ابوحنیفه، کلیسای مریم مقدس، تنوع مذهبی بغداد، اماکن مذهبی بغداد، فرهنگ مذهبی بغداد، سیاست و دین در بغداد، محلات مذهبی بغداد، تنش های فرقه ای بغداد، همزیستی مذهبی بغداد، گردشگری مذهبی بغداد، حوزه علمیه کاظمین، دیوان وقف شیعه، دیوان وقف سنی، جمعیت مسیحیان بغداد، جامعه یهودیان بغداد، مراسم مذهبی بغداد، آموزش دینی بغداد، میراث مذهبی بغداد، آینده تنوع مذهبی بغداد، آمار مذهبی بغداد ۲۰۲۵