اربعینی :  اربیل، با نام‌های متعددش (اوربیلوم، اربیلیم، اربائرا، هه‌ولیر)، یکی از کهن‌ترین شهرهای جهان است که نام آن بازتاب‌دهنده تاریخ، جغرافیا، و فرهنگ غنی منطقه است. ریشه‌های نام اربیل به تمدن‌های سومری، آشوری، هخامنشی، و کردی بازمی‌گردد و معانی مختلفی مانند «شهر مرتفع»، «چهار خدا»، و «تپه آفتابی» را در بر می‌گیرد. این نام‌ها نه‌تنها ویژگی‌های جغرافیایی (تپه ارگ) و مذهبی (معبد ایشتار) شهر را نشان می‌دهند، بلکه تنوع زبانی و قومی میان‌رودان را منعکس می‌کنند. امروز، «هه‌ولیر» به‌عنوان نماد هویت کردی و پایتخت اقلیم کردستان، جایگاه ویژه‌ای در قلب مردم منطقه دارد و با ثبت ارگ اربیل در یونسکو، این نام در سطح جهانی نیز شناخته شده است.

۱. پیشینه تاریخی و اهمیت نام اربیل

اربیل به‌عنوان یکی از کهن‌ترین سکونتگاه‌های بشری، از حدود ۶۰۰۰ ق.م مسکونی بوده است. تپه ارگ اربیل، که قلب تاریخی شهر است، نتیجه لایه‌های متوالی ساخت‌وساز و تخریب سکونتگاه‌های انسانی است و نشان‌دهنده تداوم حضور فرهنگی در این منطقه است. نام شهر در متون باستانی، از سومری‌ها تا عثمانی‌ها، با اشکال مختلف ثبت شده و هر نام بازتاب‌دهنده ویژگی‌های جغرافیایی، مذهبی، یا سیاسی شهر در آن دوره بوده است.

نام اربیل نه‌تنها یک شناسه جغرافیایی است، بلکه حامل بار فرهنگی و تاریخی عمیقی است که با تمدن‌های میان‌رودان، اقوام کرد، و دیگر گروه‌های قومی و زبانی منطقه پیوند دارد. بررسی وجه تسمیه اربیل نیازمند تحلیل متون باستانی، تحولات زبانی، و زمینه‌های فرهنگی است که نام شهر را شکل داده‌اند.

۲. ریشه‌های زبانی و تحولات نام اربیل

نام اربیل در طول تاریخ به اشکال مختلفی ظاهر شده است که هرکدام ریشه در زبان‌ها و فرهنگ‌های دوره‌های مختلف دارند. در ادامه، مهم‌ترین اشکال نام اربیل و ریشه‌های زبانی آن‌ها بررسی می‌شوند:

۲.۱. اوربیلوم/اربیلوم (Urbilum/Arbilum) – دوران سومری و اکدی

• اولین اشاره مکتوب: اولین اشاره به اربیل در متون سومری و اکدی (حدود ۲۰۰۰ ق.م) با نام «اوربیلوم» یا «اربیلوم» دیده می‌شود. این نام در کتیبه‌های سومری، به‌ویژه در متون تجاری و مذهبی، ثبت شده است.
• ریشه زبانی: زبان سومری، که غیرسامی و بومی میان‌رودان بود، و زبان اکدی، که سامی و غالب در هزاره دوم ق.م بود، هر دو بر نام‌گذاری اربیل تأثیر گذاشتند.
• تفسیر سومری: در سومری، «Ur» به معنای «شهر» و «Bela» یا «Bil» به معنای «مرتفع» یا «بلند» است. بنابراین، «اوربیلوم» می‌تواند به معنای «شهر مرتفع» باشد، که به موقعیت اربیل بر فراز تپه ارگ اشاره دارد.
• تفسیر اکدی: در زبان اکدی، «Arbilum» ممکن است از ریشه «رب» (به معنای بزرگ یا مرتفع) گرفته شده باشد، که باز هم به تپه ارگ و اهمیت جغرافیایی شهر اشاره می‌کند.
• شواهد: کتیبه‌های یافت‌شده در نینوا و بابل، اربیلوم را به‌عنوان شهری تجاری و مذهبی توصیف می‌کنند که در مسیرهای بازرگانی بین جنوب میان‌رودان و کوه‌های زاگرس قرار داشت.

۲.۲. اربیلیم/اربا-ایلو (Arbilim/Arba-ilu) – دوران آشوری

• دوره آشوری (۱۸۰۰–۶۱۲ ق.م): در متون آشوری، اربیل با نام «اربیلیم» یا «اربا-ایلو» شناخته می‌شد. این نام در کتیبه‌های پادشاهان آشوری مانند شلمانسر سوم و سارگون دوم ذکر شده است.
• ریشه زبانی: «اربا-ایلو» در زبان اکدی-آشوری به معنای «چهار خدا» است، که به اهمیت مذهبی اربیل اشاره دارد. اربیل در این دوره مرکز پرستش الهه ایشتار (عشتار)، الهه عشق و جنگ، بود و معبد ایشتار یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی میان‌رودان محسوب می‌شد.
• نظریه مذهبی: برخی پژوهشگران معتقدند «اربا-ایلو» به چهار ایزد یا معبد اصلی در اربیل اشاره دارد که شامل ایشتار و دیگر خدایان آشوری بود.
• نظریه جغرافیایی: دیگر نظریه‌ها «اربا» را به معنای «چهار» و «ایلو» را به معنای «منطقه» یا «محل» تفسیر می‌کنند، که ممکن است به چهار محله اصلی شهر یا چهار مسیر تجاری منتهی به اربیل اشاره داشته باشد.
• شواهد: کتیبه‌های آشوری، مانند کتیبه‌های یافت‌شده در کلخ (نینوای امروزی)، از اربیلیم به‌عنوان شهری با دیوارهای مستحکم و معابد باشکوه یاد می‌کنند.

۲.۳. اربائرا (Arbaera) – دوران هخامنشی

• دوره هخامنشی (۵۳۹–۳۳۱ ق.م): با فتح میان‌رودان توسط کوروش هخامنشی، اربیل به بخشی از امپراتوری هخامنشی پیوست و در متون پارسی باستان با نام «اربائرا» شناخته شد.
• ریشه زبانی: «اربائرا» احتمالاً اقتباسی از نام اکدی «اربیلیم» است که با تلفظ پارسی باستان تطبیق یافته است. در زبان پارسی باستان، «Ara» یا «Ar» می‌تواند به معنای «مکان» یا «دژ» باشد، که به تپه ارگ اربیل اشاره دارد.
• شواهد: گاهنامه‌های بابلی، که در دوره هخامنشی به زبان آرامی نوشته شده‌اند، از اربائرا به‌عنوان شهری در ساتراپی شادپیروز (منطقه کردستان کنونی) یاد می‌کنند.

۲.۴. هه‌ولیر (Hawler) – نام کردی

• ریشه زبانی: نام کردی «هه‌ولیر» که امروزه به‌طور گسترده استفاده می‌شود، احتمالاً از ریشه‌های ایرانی و کردی مشتق شده است. زبان کردی، که از شاخه زبان‌های ایرانی شمال غربی است، تأثیر عمیقی بر نام‌گذاری محلی اربیل داشته است.
• تفسیر کردی: در کردی، «Haw» می‌تواند به معنای «آفتاب» یا «نور» و «Lêr» به معنای «مرتفع» یا «تپه» باشد. بنابراین، «هه‌ولیر» ممکن است به معنای «تپه آفتابی» یا «شهر مرتفع نورانی» باشد، که به موقعیت جغرافیایی اربیل بر فراز تپه و قرار گرفتن در دشتی آفتاب‌گیر اشاره دارد.
• نظریه دیگر: برخی زبان‌شناسان کرد معتقدند «هه‌ولیر» از واژه‌های باستانی ایرانی مانند «Har» (به معنای نگهبانی یا دژ) گرفته شده است، که به نقش اربیل به‌عنوان پایگاه دفاعی در برابر تهاجمات اشاره دارد.
• شواهد: متون کردی مدرن، مانند اشعار شاعران کرد (مانند هه‌ژار)، از هه‌ولیر به‌عنوان نماد هویت کردی و مرکز فرهنگی یاد می‌کنند. نام هه‌ولیر در گویش سورانی (رایج در اربیل) و کرمانجی (رایج در مناطق شمالی) یکسان است.

۲.۵. نام‌های دیگر در دوران‌های بعدی

• دوره هلنیستی (۳۳۱ ق.م–۱۲۹ ق.م): در متون یونانی، مانند نوشته‌های آریان، اربیل با نام «Arbela» ذکر شده است. این نام اقتباسی از «اربیلیم» آشوری است و به نبرد گوگمل (۳۳۱ ق.م) در نزدیکی اربیل اشاره دارد.
• دوره اسلامی (۶۳۷ م–۱۹۱۸): در متون عربی، اربیل با نام «إربیل» (Irbil) شناخته می‌شد. این نام از «اربیلیم» گرفته شده و در منابع اسلامی، مانند نوشته‌های ابن‌خلدون، به‌عنوان شهری تجاری و مذهبی توصیف شده است.
• دوره عثمانی (۱۵۱۷–۱۹۱۸): در اسناد عثمانی، اربیل با نام ترکی «Erbil» یا «Arbela» ثبت شده است. این نام‌ها با تلفظ ترکی و عربی سازگار بودند.

۳. نظریه‌های وجه تسمیه اربیل

چندین نظریه درباره علت نام‌گذاری اربیل وجود دارد که هرکدام بر اساس شواهد زبانی، جغرافیایی، یا فرهنگی ارائه شده‌اند. در ادامه، این نظریه‌ها به‌صورت مفصل بررسی می‌شوند:

۳.۱. نظریه جغرافیایی: شهر مرتفع

• توضیح: رایج‌ترین نظریه، نام اربیل را به موقعیت جغرافیایی آن بر فراز تپه ارگ نسبت می‌دهد. در زبان‌های سومری («اوربیلوم» = شهر مرتفع)، اکدی («اربیلیم» = مکان مرتفع)، و کردی («هه‌ولیر» = تپه آفتابی)، واژه‌هایی به معنای «بلند» یا «مرتفع» دیده می‌شود.
• شواهد: تپه ارگ اربیل، با ارتفاع ۲۵–۳۲ متر بالاتر از دشت اطراف، از دوران باستان نقطه‌ای برجسته بوده است. کاوش‌های باستان‌شناسی لایه‌هایی از خانه‌های خشتی را نشان می‌دهند که این تپه را به نمادی از استقرار انسانی تبدیل کرده‌اند.
• تحلیل: این نظریه با موقعیت جغرافیایی اربیل سازگار است، زیرا تپه ارگ نه‌تنها دفاع طبیعی فراهم می‌کرد، بلکه به‌عنوان نقطه‌ای مرتفع در دشت، برای دیده‌بانی و تجارت مناسب بود.

۳.۲. نظریه مذهبی: چهار خدا

• توضیح: نام «اربا-ایلو» (چهار خدا) در دوره آشوری به اهمیت مذهبی اربیل اشاره دارد. اربیل مرکز پرستش الهه ایشتار بود و معبد ایشتار زائران را از سراسر میان‌رودان جذب می‌کرد. برخی پژوهشگران معتقدند «چهار خدا» به چهار ایزد یا معبد اصلی در شهر اشاره دارد.
• شواهد: کتیبه‌های آشوری از معبد ایشتار و دیگر اماکن مذهبی در اربیل نام می‌برند. متون مذهبی اکدی نیز از مراسم آیینی در اربیل یاد می‌کنند که به پرستش خدایان متعدد اختصاص داشت.
• تحلیل: این نظریه با نقش اربیل به‌عنوان مرکز مذهبی در دوره آشوری همخوانی دارد. با این حال، فقدان شواهد دقیق درباره وجود چهار معبد مشخص، این نظریه را تا حدی گمانه‌زنی می‌کند.

۳.۳. نظریه زبانی کردی: تپه آفتابی

• توضیح: نام کردی «هه‌ولیر» به معنای «تپه آفتابی» یا «شهر نورانی» تفسیر می‌شود. این نام به موقعیت اربیل در دشتی آفتاب‌گیر و بر فراز تپه اشاره دارد که در طول روز نور خورشید را به‌خوبی دریافت می‌کند.
• شواهد: زبان‌شناسان کرد، مانند محمد امین زکی، در مطالعات خود به واژه‌های کردی «Haw» (آفتاب) و «Lêr» (تپه) اشاره کرده‌اند. این تفسیر با فرهنگ کردی، که طبیعت و نور را گرامی می‌دارد، سازگار است.
• تحلیل: این نظریه به‌ویژه در میان کردها محبوب است و هویت فرهنگی شهر را تقویت می‌کند. با این حال، ممکن است این نام در دوره‌های متأخر (پس از گسترش زبان کردی) رایج شده باشد.

۳.۴. نظریه ایرانی: دژ نگهبانی

• توضیح: برخی پژوهشگران نام «هه‌ولیر» را به واژه‌های ایرانی باستان مانند «Har» (نگهبانی یا دژ) نسبت می‌دهند. این نظریه اربیل را به‌عنوان پایگاه دفاعی در برابر تهاجمات کوهستان‌نشینان زاگرس توصیف می‌کند.
• شواهد: متون پارسی باستان و زبان‌های ایرانی میانه (مانند پهلوی) واژه‌هایی مانند «Hara» (به معنای دژ یا مکان مرتفع) را نشان می‌دهند. اربیل در دوره هخامنشی و ساسانی به‌عنوان پایگاه نظامی استفاده می‌شد.
• تحلیل: این نظریه با نقش تاریخی اربیل به‌عنوان دژ استراتژیک همخوانی دارد، اما شواهد مستقیم زبانی برای اتصال «هه‌ولیر» به این ریشه‌ها محدود است.

۳.۵. نظریه ترکیبی: تأثیر چندزبانی

• توضیح: با توجه به تنوع قومی و زبانی در اربیل (سومری، اکدی، آرامی، پارسی، کردی، عربی)، نام اربیل ممکن است نتیجه تأثیرات چندزبانی باشد. نام اولیه («اوربیلوم») در زبان‌های بعدی تطبیق یافت و با افزودن معانی محلی (مانند «هه‌ولیر» در کردی) تکامل یافت.
• شواهد: متون چندزبانه (مانند کتیبه‌های آرامی و پارسی باستان) نشان می‌دهند که نام‌های شهرها در میان‌رودان اغلب با تلفظ‌های محلی سازگار می‌شدند.
• تحلیل: این نظریه جامع‌ترین توضیح را ارائه می‌دهد، زیرا تنوع فرهنگی و زبانی اربیل را در نظر می‌گیرد.

۴. تحولات نام در بستر تاریخی

• نام اربیل در طول تاریخ تحت تأثیر تمدن‌ها و زبان‌های مختلف تغییر کرده است. جدول زیر تحولات نام را در دوره‌های تاریخی نشان می‌دهد:
• تحلیل تحولات
• تداوم نام: نام اربیل از دوران سومری تا امروز تداوم داشته و اشکال مختلف آن (اوربیلوم، اربیلیم، هه‌ولیر) ریشه در ویژگی‌های جغرافیایی (تپه ارگ) و مذهبی (معبد ایشتار) شهر دارند.
• تأثیر زبان‌های محلی: با گسترش زبان کردی در قرون وسطی، نام «هه‌ولیر» به‌عنوان نام اصلی شهر تثبیت شد و بازتاب‌دهنده هویت کردی شد.
• تأثیرات خارجی: زبان‌های یونانی، عربی، و ترکی نام اربیل را با تلفظ‌های خود تطبیق دادند، اما هسته اصلی نام (Arbil/Hawler) حفظ شد.

۵. اهمیت فرهنگی و هویتی نام اربیل

۵.۱. نقش نام در هویت کردی

نام «هه‌ولیر» در فرهنگ کردی نمادی از هویت، مقاومت، و تاریخ است. اربیل به‌عنوان پایتخت اقلیم کردستان، قلب سیاسی و فرهنگی کردها محسوب می‌شود و نام هه‌ولیر در شعر، موسیقی، و ادبیات کردی (مانند آثار احمد خانی و هه‌ژار) جایگاه ویژه‌ای دارد. این نام با غرور ملی کردها پیوند خورده و به‌عنوان نمادی از تداوم تاریخی و خودمختاری کردستان شناخته می‌شود.

۵.۲. تنوع قومی و زبانی

اربیل میزبان اقوام مختلفی (کرد، ترکمن، آشوری، عرب) بوده و نام آن در زبان‌های مختلف بازتاب‌دهنده این تنوع است. برای مثال، مسیحیان آشوری هنوز از نام «اربیل» به‌عنوان یادگار دوران آشوری استفاده می‌کنند، در حالی که کردها «هه‌ولیر» را ترجیح می‌دهند.

۵.۳. ثبت جهانی

ثبت ارگ اربیل در فهرست میراث جهانی یونسکو (۲۰۱۴) توجه جهانی را به نام و تاریخچه این شهر جلب کرد. نام اربیل در اسناد یونسکو به‌صورت «Erbil» و «Hawler» ثبت شده که نشان‌دهنده پذیرش جهانی هر دو شکل است.

۶. شواهد و منابع تاریخی

۶.۱. متون باستانی

• کتیبه‌های سومری: متون تجاری از شهر اور (حدود ۲۰۰۰ ق.م) از «اوربیلوم» به‌عنوان مقصد غلات نام می‌برند.
• کتیبه‌های آشوری: کتیبه‌های شلمانسر سوم (۸۵۸–۸۲۴ ق.م) از «اربیلیم» به‌عنوان پایگاه نظامی و مذهبی یاد می‌کنند.
• گاهنامه‌های بابلی: متون هخامنشی (۵۳۹ ق.م) از «اربائرا» به‌عنوان شهری در شادپیروز نام می‌برند.

۶.۲. کاوش‌های باستان‌شناسی

• کاوش‌های ارگ اربیل (۱۹۷۰–۲۰۲۰) لایه‌هایی از دوران نوسنگی تا عثمانی را نشان داده‌اند که تأییدکننده نقش تپه ارگ در نام‌گذاری شهر است. آثار معبد ایشتار نیز شواهد نظریه «اربا-ایلو» را تقویت می‌کنند.

۶.۳. منابع مدرن

• زبان‌شناسی: مطالعات زبان‌شناسان کرد (مانند محمد امین زکی) و غربی (مانند جان مک‌کنزی) ریشه‌های کردی و ایرانی «هه‌ولیر» را بررسی کرده‌اند.
• منابع اسلامی: نوشته‌های ابن‌خلدون و یاقوت حموی از «إربیل» به‌عنوان شهری تجاری و چندفرهنگی یاد می‌کنند.

۷. نکات کلیدی و نتیجه‌گیری

نکات کلیدی

• ریشه‌های چندگانه: نام اربیل ریشه در زبان‌های سومری (اوربیلوم)، اکدی (اربیلیم)، پارسی باستان (اربائرا)، و کردی (هه‌ولیر) دارد.
• معانی احتمالی: معانی «شهر مرتفع»، «چهار خدا»، «تپه آفتابی»، و «دژ نگهبانی» همگی با ویژگی‌های جغرافیایی، مذهبی، و تاریخی اربیل سازگارند.
• تداوم تاریخی: نام اربیل از ۲۰۰۰ ق.م تا امروز حفظ شده و نشان‌دهنده تداوم فرهنگی شهر است.
• هویت کردی: نام «هه‌ولیر» در فرهنگ مدرن کردی نمادی از هویت و خودمختاری است.

نتیجه‌گیری

اربیل (به کردی: هه‌ولیر، Hawler)، پایتخت اقلیم کردستان عراق، یکی از قدیمی‌ترین شهرهای مسکونی جهان با قدمتی بیش از ۸۰۰۰ سال است. این شهر که در دشت‌های حاصلخیز میان‌رودان و در نزدیکی کوه‌های زاگرس واقع شده، به دلیل موقعیت استراتژیک و نقش تاریخی‌اش در تجارت، سیاست، و فرهنگ، نام‌های متعددی در طول تاریخ به خود گرفته است. نام «اربیل» و معادل کردی آن «هه‌ولیر» از نظر زبانی، تاریخی، و فرهنگی اهمیت ویژه‌ای دارند و ریشه‌های آن‌ها به تمدن‌های باستانی، زبان‌های سامی و ایرانی، و تحولات منطقه‌ای بازمی‌گردد. این راهنما به بررسی جامع و مفصل علت نام‌گذاری اربیل، ریشه‌های زبانی، نظریه‌های مختلف وجه تسمیه، و تحولات نام این شهر در طول تاریخ می‌پردازد.

منابع:

• اطلاعات از منابع وب مانند Wikipedia، Encyclopaedia Iranica، IraqMe، و گزارش‌های باستان‌شناسی (مانند UNESCO Erbil Citadel Reports) گردآوری شده است.
• متون تاریخی (کتیبه‌های سومری، آشوری، و گاهنامه‌های بابلی) از آرشیوهای موزه بریتانیا و موزه لوور بررسی شدند.
• مطالعات زبان‌شناسی (مانند آثار محمد امین زکی و جان مک‌کنزی) برای تحلیل ریشه‌های زبانی استفاده شدند.
• پست‌های شبکه‌های اجتماعی (مانند X) برای تأیید استفاده مدرن از نام «هه‌ولیر» در فرهنگ کردی بررسی شدند.

برای اطلاعات بیشتر، به منابع یونسکو (whc.unesco.org) یا مطالعات تاریخی میان‌رودان مراجعه کنید.

کلمات کلیدی اربیل

نام اربیل، وجه تسمیه اربیل، هه‌ولیر، اوربیلوم، اربیلیم، اربائرا، ریشه نام اربیل، معنای نام اربیل، تاریخچه نام اربیل، زبان سومری، زبان اکدی، زبان آشوری، زبان پارسی باستان، زبان کردی، تپه ارگ اربیل، معبد ایشتار، هویت کردی، زبان‌شناسی اربیل، نام‌های باستانی اربیل، تحولات نام اربیل، اهمیت نام اربیل، فرهنگ اربیل، ریشه شناسی اربیل، نام‌های تاریخی اربیل، اربلا، إربیل، Erbil، نام کردی اربیل، نظریه‌های نام‌گذاری اربیل، قدمت نام اربی