اربعینی : سلیمانیه، پایتخت فرهنگی اقلیم کردستان عراق، شهری با تاریخ غنی و هویت فرهنگی قوی است که در دره شهرزور و دامنه‌های کوه‌های زاگرس قرار دارد. زبان محلی این شهر، به‌عنوان یکی از عناصر اصلی هویت آن، نقش کلیدی در فرهنگ، ادبیات، آموزش، و زندگی روزمره ساکنان دارد. این راهنما به‌صورت جامع ساختار زبان محلی در سلیمانیه، با تمرکز بر زبان کردی سورانی، ویژگی‌های زبانی، گویش‌ها، زبان‌های اقلیت، تأثیرات فرهنگی، و نقش زبان در جامعه و آموزش را بررسی می‌کند. اطلاعات بر اساس منابع موجود و به‌روز تا تاریخ ۳۰ آوریل ۲۰۲۵ تنظیم شده است.

۱. پیشینه زبانی سلیمانیه

ریشه‌های تاریخی: منطقه شهرزور، که سلیمانیه در آن واقع شده، از دوران باستان محل تلاقی فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلف بوده است. پیش از اسلام، زبان‌های ایرانی باستانی (مانند پارثی و مادی) در این منطقه رواج داشتند. با ورود اسلام در قرن هفتم میلادی، زبان عربی به‌عنوان زبان دینی و ادبی وارد شد، اما زبان‌های کردی به‌عنوان زبان‌های محلی غالب باقی ماندند.

• تأسیس سلیمانیه: سلیمانیه در سال ۱۷۸۴ توسط ابراهیم پاشا بابان تأسیس شد و به مرکز شاهزاده‌نشین بابان تبدیل شد. خاندان بابان، که کردهای سنی شافعی بودند، زبان کردی سورانی را به‌عنوان زبان رسمی و فرهنگی منطقه ترویج کردند. این زبان در دیوان حکومتی، شعر، و تجارت استفاده می‌شد.
• توسعه ادبی: سلیمانیه در قرن نوزدهم به کانون ادبیات کردی سورانی تبدیل شد، با شاعرانی مانند نالی، سالم، و محوی که آثارشان به این زبان سروده شد. تأسیس اولین چاپخانه کردی در سلیمانیه (اوایل قرن بیستم) و انتشار اولین روزنامه کردی، نقش این شهر را در تثبیت سورانی به‌عنوان زبان ادبی تقویت کرد.

۲. زبان اصلی: کردی سورانی  شهر سلیمانیه

• ویژگی کلی: زبان کردی سورانی زبان اصلی و غالب سلیمانیه است و به‌عنوان یکی از دو گویش اصلی زبان کردی (در کنار کورمانجی) شناخته می‌شود. سورانی در اقلیم کردستان عراق به‌عنوان زبان رسمی، همراه با عربی، استفاده می‌شود.
• پراکندگی: سورانی نه‌تنها در سلیمانیه، بلکه در شهرهای دیگر اقلیم کردستان (مانند اربیل و حلبچه) و مناطق کردنشین ایران (مانند سنندج و مهاباد) صحبت می‌شود. در سلیمانیه، این زبان در همه جنبه‌های زندگی، از آموزش و رسانه تا تجارت و فرهنگ، غالب است.
• الفبا: کردی سورانی در سلیمانیه با الفبای عربی-فارسی (با حروف اضافی مانند “ڕ” و “ڵ”) نوشته می‌شود، برخلاف کورمانجی که معمولاً با الفبای لاتین نوشته می‌شود. این الفبا از قرن نوزدهم در سلیمانیه استاندارد شد.

ویژگی‌های زبانی شهر سلیمانیه :

• فونولوژی: سورانی دارای ۸ مصوت و حدود ۳۰ صامت است. صداهایی مانند “ڕ” (ر غلت‌دار) و “ڵ” (ل غلیظ) از ویژگی‌های متمایز آن هستند.
• گرامر: سورانی از نظر دستوری زبان ارگاتیو-ابسولتیو است، به این معنا که فاعل جملات لازم و مفعول جملات متعددی به یک شکل نشانه‌گذاری می‌شوند. ترتیب واژه‌ها معمولاً فاعل-مفعول-فعل (SOV) است.
• واژگان: واژگان سورانی ریشه در زبان‌های ایرانی دارد، اما تحت تأثیر عربی، ترکی، و فارسی قرار گرفته است. برای مثال، واژه “کتاب” از عربی و “دەرگا” (در) از ریشه‌های ایرانی است.
• کاربرد: سورانی در سلیمانیه در آموزش (مدارس و دانشگاه‌ها)، رسانه‌ها (تلویزیون‌هایی مانند NRT و Rudaw)، ادبیات، و مکالمات روزمره استفاده می‌شود. این زبان به دلیل استانداردسازی و غنای ادبی، به‌عنوان زبان رسمی مکاتبات دولتی در اقلیم کردستان نیز به کار می‌رود.

۳. گویش‌ها و تنوع زبانی در سورانی شهر سلیمانیه

• گویش محلی سلیمانیه: کردی سورانی در سلیمانیه دارای لهجه‌ای خاص است که به “لهجه سلیمانی” معروف است. این لهجه به دلیل وضوح تلفظ و نزدیکی به استاندارد ادبی سورانی، به‌عنوان معیار زبان کردی در رسانه‌ها و آموزش استفاده می‌شود.
• تفاوت‌های محلی: در مناطق حومه سلیمانیه (مانند چمچمال، دوکان، و رانیه)، تفاوت‌های جزئی در تلفظ و واژگان وجود دارد. برای مثال:
• در چمچمال، تلفظ برخی مصوت‌ها (مانند “ا” به‌جای “ە”) نرم‌تر است.
• در رانیه، واژگان محلی بیشتری در مکالمات روزمره استفاده می‌شوند.
• تأثیرات منطقه‌ای: نزدیکی سلیمانیه به ایران باعث شده که برخی واژگان و عبارات فارسی در لهجه سلیمانی نفوذ کنند، به‌ویژه در میان مهاجران کرد ایرانی یا فیلی. برای مثال، واژه‌هایی مانند “چای” و “پنجره” در کنار معادل‌های کردی استفاده می‌شوند.
• استانداردسازی: سلیمانیه به دلیل نقش فرهنگی‌اش، مرکز استانداردسازی سورانی بوده است. فرهنگستان زبان کردی در سلیمانیه و انتشارات محلی، واژگان جدیدی برای مفاهیم مدرن (مانند فناوری و علم) ایجاد کرده‌اند، مانند “کۆمپیوتەر” برای کامپیوتر.

۴. زبان‌های اقلیت شهر سلیمانیه

علاوه بر کردی سورانی، زبان‌های دیگری نیز در سلیمانیه به‌صورت محدود صحبت می‌شوند:

عربی:

• جمعیت: عربی توسط مهاجران عرب از مناطق مرکزی و جنوبی عراق (مانند بغداد و بصره) صحبت می‌شود، که حدود ۲-۳٪ از جمعیت شهر را تشکیل می‌دهند.
• کاربرد: عربی بیشتر در تجارت، رسانه‌های مشترک با دولت مرکزی، و برخی مکاتبات رسمی استفاده می‌شود. در محلات مرکزی مانند سرشقام و کانی آسکان، مغازه‌داران عرب‌زبان دیده می‌شوند.
• تأثیر: عربی به دلیل جایگاهش به‌عنوان زبان دوم رسمی اقلیم کردستان، در تابلوهای عمومی و اسناد دولتی حضور دارد.

فارسی:

• جمعیت: فارسی توسط مهاجران ایرانی و کردهای فیلی (حدود ۳-۵٪ از جمعیت) به‌صورت خانوادگی صحبت می‌شود.
• کاربرد: فارسی در تجارت مرزی (به‌ویژه در بازار بزرگ)، مکالمات روزمره مهاجران، و برخی دوره‌های آموزشی محدود استفاده می‌شود. نزدیکی به ایران (۵۰ کیلومتری مرز باشماق) این زبان را در سلیمانیه رایج‌تر کرده است.
• تأثیر: واژگان فارسی مانند “دست” و “آینه” در مکالمات کردی سورانی نفوذ کرده‌اند، به‌ویژه در میان نسل‌های قدیمی‌تر.

انگلیسی:

• جمعیت: انگلیسی به‌صورت گسترده توسط جوانان تحصیل‌کرده، اساتید، و دانشجویان (به‌ویژه در دانشگاه آمریکایی سلیمانیه) صحبت می‌شود.
• کاربرد: انگلیسی در آموزش عالی، تجارت بین‌المللی، و گردشگری رایج است. در محلات جدید مانند باکشتیاران و سلیمانی جدید، تابلوهای انگلیسی در کافه‌ها و مراکز خرید دیده می‌شوند.
• تأثیر: انگلیسی به‌عنوان زبان جهانی، در میان نسل جوان سلیمانیه محبوبیت فزاینده‌ای دارد و در رسانه‌های اجتماعی و برنامه‌های آموزشی پررنگ است.

ترکی و آشوری:

• جمعیت: تعداد کمی از ترکمن‌ها و آشوری‌های سلیمانیه (کمتر از ۱٪) به ترتیب ترکی و آشوری (سریانی) صحبت می‌کنند.
• کاربرد: این زبان‌ها بیشتر در محیط‌های خانوادگی و مراسم‌های مذهبی استفاده می‌شوند و حضور عمومی محدودی دارند.

۵. نقش زبان کردی سورانی در فرهنگ و جامعه شهر سلیمانیه

هویت کردی: کردی سورانی در سلیمانیه فراتر از یک ابزار ارتباطی است و به‌عنوان نماد هویت کردی شناخته می‌شود. این زبان در حفظ فرهنگ، تاریخ، و مقاومت کردها نقش کلیدی دارد.

ادبیات و شعر:

سلیمانیه به‌عنوان کانون ادبیات کردی سورانی شناخته می‌شود. شاعرانی مانند نالی (۱۷۹۷-۱۸۵۵)، سالم (۱۸۰۰-۱۸۶۶)، محوی (۱۸۳۰-۱۹۰۶)، و نویسندگان معاصری مانند بختیار علی، آثارشان را به سورانی خلق کرده‌اند.

• کتابخانه شعر بابان، که در قرن نوزدهم در سلیمانیه شکل گرفت، گنجینه‌ای از اشعار عاشقانه، عرفانی، و ملی‌گرایانه است که سورانی را به زبان ادبی غنی تبدیل کرد.
• ثبت سلیمانیه به‌عنوان شهر خلاق ادبیات توسط یونسکو در سال ۲۰۱۹، نقش این شهر در ترویج سورانی را برجسته کرد.
• موسیقی و هنر: موسیقی کردی، با خوانندگانی مانند حسن زیرک و محمد ماملی، به زبان سورانی اجرا می‌شود. این ترانه‌ها که در پارک‌های سلیمانیه (مانند سرچنار) و جشنواره‌ها پخش می‌شوند، به تقویت زبان کمک کرده‌اند.
• رسانه‌ها: شبکه‌های تلویزیونی مانند NRT، Rudaw، و Kurdsat به زبان سورانی برنامه پخش می‌کنند. روزنامه‌ها و مجلات محلی (مانند “هاوڵاتی”) نیز به سورانی منتشر می‌شوند، که به حفظ و گسترش زبان کمک می‌کند.
• جشنواره‌ها: جشنواره گلاویژ، که هرسال در سلیمانیه برگزار می‌شود، شامل برنامه‌های ادبی و شعرخوانی به زبان سورانی است و نقش مهمی در ترویج این زبان دارد.

۶. زبان در آموزش شهر سلیمانیه

• مدارس: کردی سورانی زبان اصلی آموزش در مدارس ابتدایی و متوسطه سلیمانیه است. دروس عربی و انگلیسی نیز به‌عنوان زبان‌های دوم و سوم تدریس می‌شوند.

دانشگاه‌ها:

• دانشگاه سلیمانیه (تأسیس ۱۹۶۸): بسیاری از دوره‌ها به سورانی ارائه می‌شوند، اگرچه دروس علمی و فنی ممکن است به انگلیسی یا عربی باشند.
• دانشگاه آمریکایی سلیمانیه (تأسیس ۲۰۰۶): آموزش به زبان انگلیسی است، اما دانشجویان و اساتید در مکالمات غیررسمی از سورانی استفاده می‌کنند.
• مؤسسات فرهنگی: مراکز فرهنگی مانند فرهنگستان زبان کردی در سلیمانیه، دوره‌های آموزش سورانی و کارگاه‌های ادبی برگزار می‌کنند. این مؤسسات به استانداردسازی و غنی‌سازی واژگان سورانی کمک کرده‌اند.

۷. چالش‌های زبانی شهر سلیمانیه

• تأثیر جهانی‌سازی: نفوذ زبان انگلیسی و فرهنگ جهانی، به‌ویژه در میان جوانان محلات جدید (مانند باکشتیاران و سرچنار)، استفاده از سورانی را در برخی زمینه‌ها (مانند فناوری و رسانه‌های اجتماعی) کاهش داده است.
• مهاجرت و تنوع زبانی: مهاجرت عرب‌ها، ایرانیان، و دیگر گروه‌ها به سلیمانیه، زبان‌های اقلیت مانند عربی و فارسی را وارد کرده است. این تنوع گاهی به کاهش استفاده از سورانی در برخی محافل تجاری منجر شده است.
• کمبود منابع دیجیتال: با وجود پیشرفت‌های اخیر، منابع دیجیتال (مانند نرم‌افزارها و وب‌سایت‌ها) به زبان سورانی همچنان محدود هستند، که می‌تواند استفاده از این زبان را در فناوری کاهش دهد.
• تفاوت‌های گویشی: تفاوت‌های جزئی بین لهجه سلیمانی و گویش‌های دیگر سورانی (مانند رانیه و چمچمال) گاهی به چالش‌هایی در استانداردسازی زبان منجر می‌شود.

۸. مقایسه با دیگر شهرهای منطقه شهر سلیمانیه

• اربیل: در اربیل، کردی سورانی و کورمانجی هر دو صحبت می‌شوند، اما سورانی غالب است. سلیمانیه اما به دلیل نقش ادبی‌اش، مرکز اصلی سورانی محسوب می‌شود.
• سنندج (ایران): در سنندج، سورانی با لهجه‌ای متفاوت صحبت می‌شود و فارسی نیز رایج است. سلیمانیه اما سورانی خالص‌تری دارد و کمتر تحت تأثیر فارسی است.
• دیاربکر (ترکیه): در دیاربکر، کردی کورمانجی غالب است و محدودیت‌های سیاسی، استفاده از کردی را کاهش داده است. سلیمانیه اما فضایی آزاد برای ترویج سورانی دارد.
• کرکوک: کرکوک ترکیبی از کردی سورانی، عربی، و ترکمنی دارد، در حالی که سلیمانیه تقریباً یک‌زبانه (سورانی) است.

۹. توضیحات تکمیلی

کردی سورانی، زبان اصلی سلیمانیه، نه‌تنها ابزار ارتباطی، بلکه نماد هویت فرهنگی و ملی کردها در این شهر است. این زبان با الفبای عربی-فارسی، ویژگی‌های دستوری ارگاتیو، و غنای ادبی، در آموزش، رسانه، و فرهنگ سلیمانیه غالب است. شاعران و نویسندگان سلیمانیه، از نالی تا بختیار علی، سورانی را به زبان ادبیات کردی تبدیل کرده‌اند. زبان‌های اقلیت مانند عربی، فارسی، و انگلیسی نیز حضور دارند، اما سورانی به دلیل نقش فرهنگی و رسمی‌اش بی‌رقیب است. چالش‌هایی مانند نفوذ جهانی‌سازی و کمبود منابع دیجیتال نیازمند توجه هستند، اما سلیمانیه با تاریخچه ادبی و فرهنگی‌اش، همچنان کانون زبان کردی سورانی باقی خواهد ماند. ثبت این شهر به‌عنوان شهر خلاق ادبیات توسط یونسکو، گواهی بر اهمیت زبانی و فرهنگی آن است.

کلمات کلیدی

زبان محلی سلیمانیه، کردی سورانی سلیمانیه، ساختار زبان کردی سورانی، گویش سلیمانی، لهجه سلیمانی، الفبای کردی سورانی، گرامر کردی سورانی، فونولوژی سورانی، واژگان سورانی، ادبیات کردی سورانی، شعر کردی سورانی، شاعران سلیمانیه، زبان‌های اقلیت سلیمانیه، عربی در سلیمانیه، فارسی در سلیمانیه، انگلیسی در سلیمانیه، زبان در آموزش سلیمانیه، فرهنگستان زبان کردی سلیمانیه، رسانه‌های کردی سورانی، چالش‌های زبانی سلیمانیه، تأثیر جهانی‌سازی بر سورانی، مهاجرت و زبان در سلیمانیه، مقایسه زبان سلیمانیه با اربیل، سنندج، دیاربکر، کرکوک، تاریخچه زبان کردی سورانی، ریشه‌های زبانی سلیمانیه، استانداردسازی زبان کردی سورانی، نقش زبان در هویت کردی، زبان و موسیقی کردی، زبان و هنر در سلیمانیه، منابع دیجیتال کردی سورانی.