اربعینی » اربیل (به کردی: هه‌ولێر، Hewlêr)، پایتخت اقلیم کردستان عراق و مرکز استان اربیل، شهری با قدمت بیش از ۶۰۰۰ سال است که در شمال عراق قرار دارد. این شهر به‌عنوان قلب فرهنگی، سیاسی، و اقتصادی کردهای عراق، میزبان تنوع زبانی قابل‌توجهی است که بازتاب ترکیب قومی، تاریخ طولانی، و موقعیت جغرافیایی آن است. این مقاله به بررسی جامع و تفصیلی ساختار زبان‌های محلی در اربیل، شامل زبان‌های اصلی، گویش‌ها، تنوع زبانی، نقش زبان در فرهنگ و جامعه، و چالش‌ها و فرصت‌های مرتبط با آن می‌پردازد. تمرکز بر وضعیت کنونی (تا سال ۲۰۲۵) و ویژگی‌های زبانی در بافت اجتماعی و فرهنگی اربیل است.

۱. ساختار زبان‌های محلی در اربیل

اربیل به دلیل موقعیتش به‌عنوان مرکز اقلیم کردستان و تاریخ چندفرهنگی، شهری چندزبانه است. زبان‌های محلی آن تحت تأثیر ترکیب قومی (کرد، عرب، آشوری، ترکمن، و غیره) و تعاملات منطقه‌ای شکل گرفته‌اند. در ادامه، زبان‌های اصلی و اقلیت‌های زبانی به‌صورت دقیق تشریح می‌شوند.

۱.۱. زبان اصلی اربیل: کردی (گویش سورانی)

زبان کردی:

زبان کردی زبان اصلی و رسمی اربیل است و توسط اکثریت جمعیت (حدود ۸۰-۸۵٪) که کرد هستند، صحبت می‌شود.

• در اربیل، کردی به گویش سورانی (Central Kurdish) صحبت می‌شود، که یکی از دو گویش اصلی زبان کردی (همراه با کورمانجی) است و در اقلیم کردستان عراق و بخش‌هایی از کردستان ایران غالب است.
• سورانی زبان رسمی ادارات، آموزش، و رسانه‌های اقلیم کردستان است و از الفبای عربی اصلاح‌شده (با افزودن حروف خاص کردی مانند “وو” و “ڕ”) استفاده می‌کند، برخلاف کورمانجی که از الفبای لاتین بهره می‌برد.
• ویژگی‌های زبانی سورانی:ساختار دستوری: سورانی زبانی هندواروپایی با ساختار فاعل-مفعول-فعل (SOV) است، مشابه فارسی و برخلاف عربی (فاعل-فعل-مفعول). دارای جنسیت دستوری نیست، اما از پسوندهای ملکی و علامت‌های ارگاتیو در برخی جملات استفاده می‌کند.
• واژگان: واژگان سورانی ترکیبی از ریشه‌های کردی باستانی، وام‌واژه‌های عربی (به دلیل تأثیر اسلام)، فارسی (به دلیل همسایگی تاریخی)، ترکی (به دلیل دوره عثمانی)، و کلمات مدرن انگلیسی (مانند “تەلەفزیۆن” برای تلویزیون) است.
• تلفظ: شامل مصوت‌های کوتاه و بلند (مانند /a/, /ê/, /î/) و همخوان‌های خاص مانند /ڕ/ (ر غلت‌دار) و /ڵ/ (ل سنگین) است که آن را از عربی و ترکی متمایز می‌کند.
• لهجه‌ها: سورانی در اربیل لهجه‌ای استاندارد دارد، اما در مناطق روستایی اطراف، لهجه‌های فرعی مانند موکریانی (نزدیک مهاباد) و اردلانی (نزدیک سنندج) با تفاوت‌های جزئی در تلفظ و واژگان شنیده می‌شوند.
• کاربرد سورانی در اربیل:آموزش: زبان اصلی تدریس در مدارس ابتدایی، متوسطه، و دانشگاه‌های اربیل (مانند دانشگاه صلاح‌الدین و دانشگاه کردستان هه‌ولێر). کتاب‌های درسی به سورانی چاپ می‌شوند.
• رسانه: شبکه‌های تلویزیونی مانند روداو، کوردسات، و Gali Kurdistan، و روزنامه‌هایی مانند خه‌بات و هاوڵاتی به سورانی فعالیت می‌کنند. رادیوهای محلی مانند Radio Nawa نیز برنامه‌های سورانی پخش می‌کنند.
• ادبیات: سورانی زبان شعر و ادبیات کردی است. شاعران برجسته مانند عبدالله گوران (پدر شعر مدرن کردی)، شیرکو بیکس، و نالی آثار ماندگاری به این گویش خلق کرده‌اند که در جشنواره‌های ادبی اربیل خوانده می‌شوند.
• ادارات: اسناد رسمی، تابلوهای دولتی، و مکاتبات در اقلیم کردستان به سورانی (و گاهی همراه با عربی) نوشته می‌شوند.
• گویش‌های فرعی کردی:در برخی محله‌های حاشیه‌ای اربیل و مناطق روستایی اطراف، گویش‌های فرعی سورانی مانند هه‌ولێری (خاص شهر اربیل) با تفاوت‌های جزئی در آهنگ کلام و واژگان رایج‌اند.
• تعداد کمی از مهاجران کرد از مناطق شمالی اقلیم (مانند دهوک و زاخو) به کورمانجی (Northern Kurdish) صحبت می‌کنند، اما این گویش در اربیل کمتر شنیده می‌شود و عمدتاً در محافل خصوصی استفاده می‌شود.

۱.۲. زبان‌های اقلیت اریل

اربیل به دلیل تنوع قومی و مهاجرت‌های تاریخی و معاصر، میزبان زبان‌های اقلیت متعددی است که توسط گروه‌های قومی و مهاجران صحبت می‌شوند:

عربی اربیل:

• زبان عربی توسط حدود ۵-۱۰٪ از جمعیت اربیل صحبت می‌شود، عمدتاً توسط:اعراب بومی: خانواده‌های عرب که از گذشته در اربیل ساکن بوده‌اند.
• مهاجران عرب: افرادی از مناطق مرکزی و جنوبی عراق (مانند بغداد، موصل، و بصره) که به دلیل امنیت نسبی اربیل پس از ۲۰۰۳ به این شهر مهاجرت کرده‌اند.
• عربی در اربیل به گویش عراقی شمالی (مشابه گویش موصل) صحبت می‌شود، که تحت تأثیر کردی و ترکی است و از گویش بغدادی (جنوبی) متمایز است.
• ویژگی‌ها:شامل وام‌واژه‌های کردی (مانند “په‌خه” برای خنک‌کننده) و تلفظ نرم‌تر برخی حروف (مانند /g/ به جای /q/).
• در مقایسه با عربی استاندارد، ساده‌تر و محاوره‌ای‌تر است.
• کاربرد:در تجارت، به‌ویژه در بازارهای مرکزی و تعاملات با مهاجران عرب.
• به‌عنوان زبان دوم در برخی مدارس و دانشگاه‌ها.
• تابلوهای دولتی و اسناد رسمی اغلب به دو زبان کردی و عربی نوشته می‌شوند.

آشوری  اربیل(سریانی نوین):

• زبان آشوری یا سریانی نوین، از شاخه‌های زبان آرامی، توسط جامعه مسیحی آشوری و کلدانی (حدود ۲-۵٪ جمعیت) صحبت می‌شود.
• این زبان در محله عنکاوه، که عمدتاً مسیحی‌نشین است، غالب است و در مراسم مذهبی و زندگی روزمره استفاده می‌شود.
• ویژگی‌ها:استفاده از الفبای سریانی (مشابه عبری و عربی، اما متمایز).
• واژگان ریشه‌دار در آرامی باستان، با وام‌واژه‌هایی از عربی، کردی، و انگلیسی.
• دارای لهجه‌های مختلف، مانند لهجه عنکاوه که تحت تأثیر کردی سورانی است.
• کاربرد:در کلیساها (مانند کلیساهای آشوری و کلدانی) برای مراسم مذهبی، سرودها، و آموزش دینی.
• در رسانه‌های محلی مانند Ishtar TV و برخی نشریات مسیحی.
• در مدارس دینی عنکاوه برای آموزش کودکان.
• چالش: بسیاری از کودکان آشوری به دلیل آموزش اجباری به کردی سورانی، سریانی را به‌صورت روان صحبت نمی‌کنند.

ترکمنی اربیل:

• زبان ترکمنی توسط اقلیت ترکمن (حدود ۱-۲٪ جمعیت) صحبت می‌شود، که بیشتر در مناطق مرکزی و شرقی اربیل ساکن‌اند.
• ترکمنی در اربیل به گویش ترکمنی عراقی است، که به ترکی آذربایجانی و ترکی استانبولی نزدیک است، اما تحت تأثیر عربی و کردی قرار دارد.
• ویژگی‌ها:الفبای لاتین یا عربی (بسته به متون).
• واژگان ترکی با وام‌واژه‌های عربی و کردی.
• کاربرد:عمدتاً در خانواده‌ها و محافل خصوصی.
• برخی برنامه‌های رادیویی و نشریات محلی به ترکمنی منتشر می‌شوند.
• در تجارت و تعاملات با ترکمن‌های کرکوک و موصل.

شبکی اربیل:

• زبان شبکی، که زبانی نزدیک به کردی سورانی اما با ویژگی‌های متمایز است، توسط اقلیت شبک (کمتر از ۱٪) صحبت می‌شود.
• این زبان در مناطق حاشیه‌ای اربیل و روستاهای اطراف (مانند مناطق نزدیک موصل) رایج است.
• ویژگی‌ها:شباهت به سورانی، اما با تفاوت‌هایی در تلفظ و واژگان.
• تحت تأثیر عربی و ترکی.
• کاربرد:در خانواده‌ها و مراسم فرهنگی شبک‌ها.
• به دلیل جمعیت کم، استفاده محدودی در رسانه و آموزش دارد.
• سایر زبان‌ها:ارمنی: توسط تعداد بسیار کمی از ارمنی‌های مسیحی صحبت می‌شود، عمدتاً در عنکاوه.

فارسی اربیل:

• برخی مهاجران کرد از ایران ممکن است به فارسی یا گویش‌های کردی نزدیک به فارسی (مانند کلهری) صحبت کنند.
• انگلیسی: به‌عنوان زبان بین‌المللی، در میان تحصیل‌کردگان، بازرگانان، و گردشگران رواج دارد. انگلیسی در دانشگاه‌ها، مراکز تجاری (مانند فمیلی مال)، و هتل‌های لوکس (مانند دیوان اربیل) به‌طور گسترده استفاده می‌شود.

۲. نقش زبان در فرهنگ و جامعه اربیل

زبان در اربیل فراتر از یک ابزار ارتباطی، بخشی از هویت فرهنگی، قومی، و اجتماعی است. نقش زبان‌های محلی در جنبه‌های مختلف زندگی در اربیل در ادامه بررسی می‌شود.

۲.۱. هویت فرهنگی و قومی

کردی سورانی:

• سورانی نماد هویت کردی در اربیل است و نقش کلیدی در حفظ فرهنگ، تاریخ، و مبارزه سیاسی کردها دارد.
• ادبیات کردی: شعر و داستان به سورانی بخش مهمی از فرهنگ اربیل است. شاعران مانند نالی (شاعر کلاسیک قرن ۱۹)، عبدالله گوران (پدر شعر مدرن کردی)، و شیرکو بیکس آثار ماندگاری خلق کرده‌اند که در جشنواره‌های ادبی اربیل (مانند جشنواره ادبی گوران) خوانده می‌شوند.
• موسیقی کردی: آهنگ‌های سنتی و مدرن به سورانی، مانند آثار حسن زیرک و ناسر رزازی، در مراسم نوروز، عروسی‌ها، و کنسرت‌های اربیل اجرا می‌شوند.
• نوروز: جشن نوروز، که با زبان و فرهنگ کردی گره خورده، با ترانه‌ها و رقص‌های سورانی در اربیل جشن گرفته می‌شود.
• زبان‌های اقلیت:آشوری (سریانی): برای مسیحیان اربیل نماد هویت تاریخی و مذهبی است. سرودهای کلیسایی و متون دینی به سریانی، هویت آشوری را تقویت می‌کنند.
• ترکمنی و شبکی: این زبان‌ها برای گروه‌های قومی مربوطه اهمیت هویتی دارند، اما به دلیل جمعیت کم و تسلط سورانی، کمتر در فضاهای عمومی شنیده می‌شوند.
• عربی: برای مهاجران عرب، زبان عربی پیوندی با فرهنگ و هویت عراقی آنهاست، اما بسیاری از عرب‌های جوان در اربیل به سورانی نیز مسلط‌اند.

۲.۲. آموزش و رسانه

آموزش:

• کردی سورانی زبان اصلی آموزش در تمام مقاطع تحصیلی در اربیل است. دانشگاه‌های معتبر مانند دانشگاه صلاح‌الدین، دانشگاه کردستان هه‌ولێر، و دانشگاه آمریکایی عراق-سلیمانیه (شعبه اربیل) دروس خود را عمدتاً به سورانی و انگلیسی ارائه می‌دهند.
• عربی و انگلیسی به‌عنوان زبان‌های دوم در مدارس دولتی و خصوصی تدریس می‌شوند.
• در محله عنکاوه، برخی مدارس مسیحی دروس سریانی را برای حفظ این زبان ارائه می‌دهند، اما تعداد این مدارس محدود است.
• ترکمنی و شبکی به دلیل جمعیت کم، در سیستم آموزشی رسمی جایگاهی ندارند.

رسانه:

• تلویزیون و رادیو: شبکه‌های کردی مانند روداو، کوردسات، KNN، و Gali Kurdistan به سورانی برنامه پخش می‌کنند. رادیوهایی مانند Radio Nawa و Radio Deng نیز به سورانی فعال‌اند.
• رسانه‌های اقلیت: کانال Ishtar TV برای مسیحیان به سریانی و گاهی کردی برنامه دارد. برخی برنامه‌های رادیویی به ترکمنی و عربی نیز پخش می‌شوند.
• مطبوعات: روزنامه‌های خه‌بات، هاوڵاتی، و کوردستانی نوێ به سورانی منتشر می‌شوند. نشریات عربی و انگلیسی (مانند Kurdistan Times) نیز در اربیل در دسترس‌اند.
• دیجیتال: وبسایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی به سورانی، مانند صفحات خبری BasNews و Rûdaw، در میان جوانان محبوب‌اند. انگلیسی نیز در محتوای دیجیتال تجاری و دانشگاهی رایج است.

۲.۳. تجارت و تعاملات اجتماعی

• تجارت:کردی سورانی زبان غالب در بازارهای سنتی اربیل، مانند بازار قیصری و بازار نایاب، است، جایی که کالاهایی مانند پارچه، ادویه، و صنایع دستی کردی فروخته می‌شوند.
• در مراکز تجاری مدرن مانند فمیلی مال، ماجدی مال، و مگامال، عربی و انگلیسی به دلیل حضور گردشگران و بازرگانان بین‌المللی رایج‌اند.
• مهاجران عرب و بازرگانان از عربی برای تعاملات تجاری استفاده می‌کنند، اما بسیاری از آنها به سورانی نیز مسلط‌اند.
• تعاملات اجتماعی:اربیل شهری چندزبانه است، و در محله‌های مرکزی، ترکیبی از کردی، عربی، و انگلیسی شنیده می‌شود.
• در محله عنکاوه، سریانی و کردی در تعاملات روزمره مسیحیان رایج است. کافه‌ها و رستوران‌های این محله تابلوهای دو یا سه‌زبانه (کردی، سریانی، انگلیسی) دارند.
• جوانان اربیل، به‌ویژه تحصیل‌کردگان، اغلب به انگلیسی مسلط‌اند و از آن در شبکه‌های اجتماعی و محیط‌های کاری استفاده می‌کنند.

۳. چالش‌ها و فرصت‌های زبانی در اربیل

۳.۱. چالش‌ها

• کاهش استفاده از زبان‌های اقلیت:زبان‌های سریانی، ترکمنی، و شبکی به دلیل جمعیت کم و تسلط سورانی در آموزش، رسانه، و ادارات در معرض کاهش استفاده‌اند.
• بسیاری از کودکان مسیحی در عنکاوه به جای سریانی، کردی سورانی را به‌عنوان زبان اصلی خود صحبت می‌کنند، که می‌تواند به محو تدریجی سریانی منجر شود.
• ترکمنی و شبکی نیز به دلیل نبود برنامه‌های آموزشی و رسانه‌ای کافی، عمدتاً به محافل خانوادگی محدود شده‌اند.
• تأثیر مهاجرت:مهاجرت گسترده عرب‌ها، مسیحیان، و یزیدی‌ها به اربیل پس از حملات داعش (۲۰۱۴-۲۰۱۷) استفاده از عربی را در برخی محله‌ها افزایش داده و ترکیب زبانی شهر را تغییر داده است.
• مهاجرت جوانان مسیحی و ترکمن به خارج از عراق (به‌ویژه اروپا و کانادا) تعداد گویشوران زبان‌های اقلیت را کاهش داده است.
• استانداردسازی کردی سورانی:سورانی با وجود جایگاه رسمی، با چالش‌هایی مانند تفاوت‌های گویشی (هه‌ولێری، موکریانی، اردلانی) و نبود استانداردسازی کامل در املا، واژگان، و اصطلاحات علمی مواجه است.
• برخی واژگان جدید (مانند اصطلاحات فناوری) هنوز به‌طور کامل در سورانی توسعه نیافته‌اند، که باعث استفاده از وام‌واژه‌های انگلیسی می‌شود.
• نفوذ زبان‌های خارجی:نفوذ انگلیسی در میان جوانان، به‌ویژه در بخش‌های فناوری، آموزش، و تجارت، ممکن است استفاده از سورانی را در برخی زمینه‌های حرفه‌ای کاهش دهد.
• عربی نیز به دلیل حضور مهاجران و رسانه‌های عربی‌زبان، در برخی محافل اجتماعی نفوذ دارد.

۳.۲. فرصت‌ها

حمایت دولت اقلیم کردستان:دولت اقلیم کردستان از کردی سورانی به‌عنوان نماد هویت ملی حمایت می‌کند و بودجه‌هایی برای توسعه آموزش، رسانه، و ادبیات به این زبان تخصیص داده است.

• وزارت آموزش اقلیم کردستان برنامه‌هایی برای آموزش زبان‌های اقلیت، مانند سریانی در مدارس عنکاوه، اجرا کرده است، اگرچه این برنامه‌ها محدودند.
• گردشگری و چندزبانگی:چندزبانگی اربیل (کردی، عربی، انگلیسی) این شهر را به مقصدی جذاب برای گردشگران، سرمایه‌گذاران، و بازرگانان بین‌المللی تبدیل کرده است.
• تابلوهای چندزبانه در اماکن گردشگری مانند ارگ اربیل، بازار قیصری، و پارک سامی عبدالرحمن به جذب بازدیدکنندگان کمک می‌کند.
• آموزش انگلیسی در دانشگاه‌ها و مدارس خصوصی، اربیل را به مرکز آموزشی منطقه‌ای تبدیل کرده است.
• حفظ زبان‌های اقلیت:تلاش‌های جامعه مسیحی برای حفظ سریانی از طریق کلیساها، مدارس دینی، و رسانه‌هایی مانند Ishtar TV می‌تواند الگویی برای ترکمن‌ها و شبک‌ها باشد.
• جشنواره‌های فرهنگی، مانند جشنواره نوروز و جشنواره ادبی گوران، فرصت‌هایی برای ترویج زبان‌های اقلیت از طریق موسیقی، شعر، و تئاتر فراهم می‌کنند.
• توسعه رسانه‌ای و دیجیتال:رشد رسانه‌های دیجیتال، مانند وبسایت‌های خبری (Rûdaw، BasNews) و کانال‌های یوتیوب به سورانی، استفاده از این زبان را در میان جوانان تقویت کرده است.
• اپلیکیشن‌ها و پلتفرم‌های آموزش زبان کردی (مانند Kurdish Academy) می‌توانند به استانداردسازی و گسترش سورانی کمک کنند.
• تولید محتوای دیجیتال به سریانی و ترکمنی نیز می‌تواند این زبان‌ها را احیا کند.

۴. نتیجه‌گیری

اربیل، به‌عنوان پایتخت اقلیم کردستان عراق، شهری چندزبانه است که کردی سورانی زبان اصلی و رسمی آن محسوب می‌شود و توسط اکثریت کردها (۸۰-۸۵٪) صحبت می‌شود. زبان‌های اقلیت مانند عربی (۵-۱۰٪)، آشوری (سریانی)، ترکمنی، و شبکی، و همچنین انگلیسی به‌عنوان زبان بین‌المللی، به تنوع زبانی شهر افزوده‌اند. سورانی، به‌عنوان نماد هویت کردی، در آموزش، رسانه، ادبیات، و تجارت نقش محوری دارد، درحالی‌که زبان‌های اقلیت هویت قومی و مذهبی گروه‌های کوچک‌تر را حفظ می‌کنند. با وجود چالش‌هایی مانند کاهش استفاده از زبان‌های اقلیت، تأثیر مهاجرت، و نفوذ زبان‌های خارجی، اربیل از فرصت‌هایی مانند حمایت دولتی، چندزبانگی، و رشد رسانه‌ای برخوردار است. این شهر با تقویت سورانی و حمایت از زبان‌های اقلیت، می‌تواند به‌عنوان یک مرکز فرهنگی و زبانی برجسته در خاورمیانه بدرخشد و تنوع زبانی خود را به فرصتی برای توسعه گردشگری و همکاری‌های بین‌المللی تبدیل کند.

کلمات کلیدی

زبان‌های اربیل، کردی سورانی، زبان کردی، گویش‌های کردی، زبان عربی در اربیل، زبان آشوری در اربیل، زبان ترکمنی در اربیل، زبان شبکی در اربیل، چندزبانگی اربیل، نقش زبان در فرهنگ اربیل، آموزش زبان در اربیل، رسانه‌های اربیل به زبان‌های مختلف، هویت زبانی اربیل، چالش‌های زبانی اربیل، فرصت‌های زبانی اربیل، زبان‌های اقلیت اربیل، ساختار زبانی اربیل، وام‌واژه‌ها در کردی سورانی، الفبای کردی سورانی، ادبیات کردی سورانی، مهاجرت و زبان در اربیل، حفظ زبان‌های اقلیت، استانداردسازی زبان کردی، زبان انگلیسی در اربیل، زبان فارسی در اربیل، زبان ارمنی در اربیل، سیاست‌های زبانی اقلیم کردستان، تنوع زبانی اربیل