اربعینی :  سلیمانیه، پایتخت فرهنگی اقلیم کردستان عراق، شهری با تاریخ غنی و تنوع فرهنگی است که در دره شهرزور و دامنه‌های کوه‌های زاگرس واقع شده است. این شهر که در سال ۱۷۸۴ توسط ابراهیم پاشا بابان تأسیس شد، به دلیل موقعیت استراتژیک، امنیت نسبی، و فضای آزاداندیش، میزبان جامعه‌ای متنوع از نظر دینی و مذهبی است. این راهنما به‌صورت جامع و مفصل ساختار دینی و مذهبی سلیمانیه را با تمرکز بر ادیان اصلی، مذاهب رایج، اقلیت‌های دینی، مراکز مذهبی، تساهل دینی، و تأثیرات فرهنگی و اجتماعی بررسی می‌کند. اطلاعات بر اساس منابع موجود و به‌روز تا تاریخ ۳۰ آوریل ۲۰۲۵ تنظیم شده است.

۱. پیشینه تاریخی دین در سلیمانیه

ریشه‌های دینی: منطقه شهرزور، که سلیمانیه در آن قرار دارد، از دوران باستان محل تلاقی فرهنگ‌ها و ادیان مختلف بوده است. پیش از اسلام، ادیانی مانند زرتشتی، میترائیسم، و آیین‌های محلی در این منطقه رواج داشتند. با ورود اسلام در قرن هفتم میلادی، اکثریت مردم منطقه به اسلام گرویدند.

تأسیس سلیمانیه: در سال ۱۷۸۴، سلیمانیه به‌عنوان پایتخت شاهزاده‌نشین بابان تأسیس شد. خاندان بابان، که کردهای سنی شافعی بودند، اسلام را به‌عنوان دین رسمی منطقه ترویج کردند. ساخت مسجد جامع سلیمانیه (۱۷۸۴) به‌عنوان اولین بنای مذهبی شهر، نقش کلیدی در شکل‌گیری هویت اسلامی شهر داشت.

تأثیر موقعیت مرزی: نزدیکی سلیمانیه به ایران (۵۰ کیلومتری مرز باشماق) و تعاملات تاریخی با امپراتوری‌های عثمانی (سنی) و صفوی (شیعه)، به تنوع دینی و مذهبی منطقه کمک کرد. این تعاملات، سلیمانیه را به شهری با تساهل دینی تبدیل کرد.

۲. ادیان و مذاهب اصلی در سلیمانیه

سلیمانیه شهری عمدتاً مسلمان است، اما تنوع مذهبی و حضور اقلیت‌های دینی به آن هویتی چندفرهنگی بخشیده است.

۲.۱. اسلام سلیمانیه

اکثریت سنی شافعی:

• جمعیت: حدود ۹۰-۹۵٪ از ساکنان سلیمانیه پیرو مذهب سنی شافعی هستند، که مذهب اصلی کردهای منطقه شهرزور و اقلیم کردستان است. شافعی‌ها به سنت‌های فقهی امام شافعی پایبندند و در مساجد و مراسم مذهبی فعال‌اند.
• مراکز مذهبی: مسجد جامع سلیمانیه، واقع در محله ملکندی، مهم‌ترین مرکز سنی‌های شهر است. این مسجد با معماری عثمانی و گنبد بزرگ، از زمان تأسیس شهر محل برگزاری نمازهای جماعت و مراسم‌های مذهبی بوده است. مساجد دیگر مانند مسجد سالم و مسجد نالی نیز در محلات قدیمی (کانی آسکان و سرشقام) فعال‌اند.
• فعالیت‌های مذهبی: سنی‌های سلیمانیه در مراسم‌هایی مانند عید فطر، عید قربان، و مولود نبی (جشن میلاد پیامبر) مشارکت دارند. این مراسم‌ها اغلب در مساجد و پارک‌های عمومی (مانند پارک سرچنار) برگزار می‌شوند.

کردهای فیلی شیعه سلیمانیه:

• جمعیت: حدود ۳-۵٪ از جمعیت سلیمانیه را کردهای فیلی شیعه تشکیل می‌دهند، که عمدتاً از مناطق مرزی با ایران (مانند مریوان و سنندج) مهاجرت کرده‌اند یا ریشه در جوامع شیعه شهرزور دارند. این گروه پیرو مذهب شیعه جعفری است.
• مراکز مذهبی: شیعیان فیلی معمولاً در مساجد مشترک با سنی‌ها عبادت می‌کنند، اما حسینیه‌های کوچکی در محلات مرکزی (مانند درگزین و سرشقام) برای مراسم عاشورا و اربعین دارند. برخی از این حسینیه‌ها به‌صورت خصوصی اداره می‌شوند.
• فعالیت‌های مذهبی: مراسم عاشورا، با راهپیمایی‌های کوچک و عزاداری در محلات مرکزی، مهم‌ترین فعالیت شیعیان فیلی است. این مراسم‌ها به دلیل تساهل دینی شهر، با احترام از سوی سنی‌ها برگزار می‌شوند.

۲.۲. مسیحیت سلیمانیه

• جمعیت: مسیحیان، شامل آشوری‌ها و کلدانی‌ها، کمتر از ۱٪ از جمعیت سلیمانیه را تشکیل می‌دهند. این گروه‌ها عمدتاً در محلات قدیمی (مانند کانی آسکان و چهارباغ) یا مناطق جدید (مانند باکشتیاران) ساکن‌اند.
• مراکز مذهبی: کلیساهای کوچکی مانند کلیسای کلدانی سنت مری در محله کانی آسکان وجود دارند که مراسم‌های مذهبی مسیحیان را میزبانی می‌کنند. این کلیساها قدمتی از قرن نوزدهم دارند و بیشتر برای جامعه آشوری-کلدانی خدمت‌رسانی می‌کنند.
• فعالیت‌های مذهبی: مسیحیان سلیمانیه در مراسم‌هایی مانند عید پاک و کریسمس شرکت می‌کنند، که معمولاً به‌صورت خصوصی یا در کلیساها برگزار می‌شوند. برخی از مسیحیان در فعالیت‌های خیریه و آموزشی (مانند مدارس خصوصی) فعال‌اند.
• وضعیت کنونی: جمعیت مسیحیان به دلیل مهاجرت به کشورهای غربی در دهه‌های اخیر کاهش یافته است، اما سلیمانیه همچنان فضایی امن برای این اقلیت فراهم می‌کند.

۲.۳. سایر ادیان سلیمانیه

یزیدی‌ها- ایزدی سلیمانیه

• جمعیت: یزیدی‌ها حضور بسیار محدودی در شهر سلیمانیه دارند و بیشتر در مناطق روستایی اطراف (مانند شنگال یا لالش) ساکن‌اند. تعداد یزیدی‌های شهر کمتر از چند صد نفر تخمین زده می‌شود.
• فعالیت‌ها: یزیدی‌ها مراسم‌های خود را به‌صورت خصوصی برگزار می‌کنند و معبد یا مرکز مذهبی مشخصی در شهر ندارند.
• ادیان دیگر: ادیانی مانند یهودیت، بهائیت، یا زرتشتی در سلیمانیه حضور قابل‌توجهی ندارند. در گذشته (قرن نوزدهم)، جوامع کوچک یهودی در منطقه شهرزور وجود داشتند، اما امروز اثری از آن‌ها در شهر باقی نمانده است.

۳. تساهل دینی و همزیستی دز سلیمانیه

فضای آزاداندیش: سلیمانیه به دلیل تاریخچه روشنفکری، ادبیات کردی سورانی، و جامعه فرهنگی پویا، یکی از تساهل‌پذیرترین شهرهای عراق از نظر دینی است. این ویژگی در مقایسه با شهرهای مرکزی و جنوبی عراق (مانند بغداد یا بصره) برجسته‌تر است.

همزیستی مسالمت‌آمیز:

• سنی‌های شافعی و شیعیان فیلی در مراسم‌های مشترک، مانند عید فطر و عاشورا، با احترام متقابل شرکت می‌کنند. برای مثال، سنی‌ها اغلب در مراسم عاشورا به‌عنوان ناظر یا حامی حضور دارند.
• مسیحیان و اقلیت‌های دیگر نیز بدون محدودیت‌های قابل‌توجه در محلات مختلف زندگی می‌کنند و در فعالیت‌های اجتماعی (مانند بازارها و دانشگاه‌ها) مشارکت دارند.
• نقش فرهنگ کردی: هویت کردی، که بر پایه ادبیات، شعر، و موسیقی است، به‌عنوان عاملی وحدت‌بخش عمل کرده و تفاوت‌های دینی را کم‌رنگ کرده است. شاعرانی مانند نالی و محوی، که از سلیمانیه برخاسته‌اند، در آثارشان به ارزش‌های انسانی و تساهل دینی تأکید کرده‌اند.
• نمادهای تساهل: پارک سرچنار و بازار بزرگ سلیمانیه مکان‌هایی هستند که افراد از ادیان و مذاهب مختلف در آن‌ها گرد هم می‌آیند. این فضاها به‌عنوان مراکز تعامل اجتماعی، نقش مهمی در تقویت همزیستی دارند.

۴. مراکز و نهادهای مذهبی سلیمانیه

مساجد:

• مسجد جامع سلیمانیه: واقع در محله ملکندی، با قدمتی از ۱۷۸۴، مهم‌ترین مرکز مذهبی سنی‌های شهر است. این مسجد با گنبد بزرگ و معماری عثمانی، میزبان نمازهای جماعت، خطبه‌های جمعه، و مراسم‌های عید است.
• مسجد سالم: در محله کانی آسکان، یکی از مساجد تاریخی با فعالیت‌های آموزشی و مذهبی.
• مسجد نالی: در محله سرشقام، به نام شاعر معروف کرد، که علاوه بر فعالیت‌های مذهبی، میزبان جلسات فرهنگی است.
• حسینیه‌ها: شیعیان فیلی از حسینیه‌های کوچک در محلات درگزین و سرشقام برای مراسم عاشورا، اربعین، و دیگر مناسبت‌های شیعی استفاده می‌کنند. این حسینیه‌ها معمولاً توسط خیرین محلی اداره می‌شوند.
• کلیساها: کلیسای سنت مری در کانی آسکان و چند کلیسای کوچک دیگر در محلات قدیمی، مراکز مذهبی مسیحیان هستند. این کلیساها بیشتر برای مراسم‌های خصوصی و فعالیت‌های خیریه استفاده می‌شوند.
• مدارس دینی: سلیمانیه دارای چند مدرسه دینی (مانند مدرسه شافعی در نزدیکی مسجد جامع) است که به آموزش فقه شافعی و علوم اسلامی می‌پردازند. این مدارس نقش مهمی در تربیت روحانیون محلی دارند.

۵. تأثیر دین بر فرهنگ و جامعه سلیمانیه

هویت کردی و دین: دین اسلام، به‌ویژه مذهب شافعی، بخش جدایی‌ناپذیری از هویت کردی در سلیمانیه است. مراسم‌های مذهبی مانند مولود نبی و عید قربان با موسیقی و شعر کردی ترکیب می‌شوند و رنگ‌وبوی محلی می‌گیرند.

فعالیت‌های فرهنگی: سلیمانیه

• ادبیات و شعر: شاعران کرد سلیمانیه، مانند نالی و محوی، در آثارشان به مفاهیم اسلامی (مانند عدالت و حکمت) پرداخته‌اند. این آثار به تقویت پیوند دین و فرهنگ کمک کرده‌اند.
• جشنواره‌ها: جشنواره گلاویژ، که هرسال در سلیمانیه برگزار می‌شود، شامل برنامه‌های مذهبی و فرهنگی است که ادیان مختلف را گرد هم می‌آورد.
• زنان و دین: زنان در سلیمانیه نقش فعالی در فعالیت‌های مذهبی دارند. آن‌ها در مراسم‌های مساجد، حسینیه‌ها، و حتی برنامه‌های خیریه مسیحیان مشارکت می‌کنند. این حضور نشان‌دهنده جامعه‌ای نسبتاً برابر از نظر جنسیتی است.
• آموزش و دین: دانشگاه سلیمانیه و دیگر مؤسسات آموزشی، دوره‌هایی در زمینه مطالعات اسلامی و تاریخ ادیان ارائه می‌دهند که به ترویج گفت‌وگوی دینی کمک کرده است.

۶. چالش‌های دینی و مذهبی سلیمانیه

• تنش‌های سیاسی: اختلافات سیاسی بین دولت اقلیم کردستان و دولت مرکزی بغداد گاهی به مسائل مذهبی (مانند بودجه مساجد یا آموزش دینی) کشیده می‌شود، اما این تنش‌ها در سلیمانیه به دلیل فضای آزاداندیش کمتر دیده می‌شوند.
• مهاجرت اقلیت‌ها: کاهش جمعیت مسیحیان به دلیل مهاجرت به کشورهای غربی، تنوع دینی شهر را تحت تأثیر قرار داده است. تلاش‌هایی برای حفظ کلیساها و حمایت از اقلیت‌ها در جریان است.
• رشد سکولاریسم: نسل جوان سلیمانیه، به‌ویژه در محلات جدید مانند باکشتیاران و سرچنار، گرایش‌هایی به سکولاریسم و فرهنگ مدرن نشان می‌دهند، که گاهی با سنت‌های مذهبی در تضاد است.
• تأثیرات خارجی: نزدیکی به ایران و حضور مهاجران ایرانی گاهی به بحث‌های مذهبی (مانند تفاوت‌های سنی-شیعه) دامن می‌زند، اما این مسائل به دلیل تساهل محلی به‌ندرت به تنش منجر می‌شوند.

۷. مقایسه با دیگر شهرهای منطقه

• اربیل: اربیل، پایتخت اقلیم کردستان، مانند سلیمانیه اکثراً سنی شافعی است، اما به دلیل حضور بیشتر اقلیت‌های مسیحی و یزیدی، تنوع دینی بیشتری دارد. سلیمانیه اما به دلیل فضای روشنفکری، تساهل بیشتری نشان می‌دهد.
• بغداد: بغداد با ترکیب سنی و شیعه، تنش‌های مذهبی بیشتری نسبت به سلیمانیه تجربه کرده است. سلیمانیه فضایی آرام‌تر و همزیستی مسالمت‌آمیزتر دارد.
• سنندج (ایران): سنندج، مرکز کردستان ایران، ترکیبی از سنی‌های شافعی و شیعیان دارد، اما سلیمانیه به دلیل اکثریت سنی و اقلیت‌های کوچک‌تر، دینامیک متفاوتی ارائه می‌دهد.
• دیاربکر (ترکیه): دیاربکر، با اکثریت کرد سنی، شباهت‌هایی به سلیمانیه دارد، اما محدودیت‌های سیاسی در ترکیه، آزادی دینی را در مقایسه با سلیمانیه کاهش داده است.

۸. توضیحات تکمیلی

سلیمانیه شهری با اکثریت سنی شافعی (۹۰-۹۵٪) است که همراه با اقلیت‌های شیعه فیلی (۳-۵٪)، مسیحیان آشوری و کلدانی (کمتر از ۱٪)، و تعداد محدودی یزیدی، ساختاری دینی متنوع اما هماهنگ دارد. مسجد جامع سلیمانیه، حسینیه‌های کوچک، و کلیسای سنت مری مراکز اصلی مذهبی شهر هستند. تساهل دینی، که ریشه در تاریخچه فرهنگی و روشنفکری سلیمانیه دارد، به همزیستی مسالمت‌آمیز ادیان کمک کرده است. این ویژگی، همراه با هویت کردی قوی و فعالیت‌های فرهنگی مانند شعر و جشنواره‌ها، سلیمانیه را به یکی از پویاترین شهرهای خاورمیانه از نظر دینی و فرهنگی تبدیل کرده است. بااین‌حال، چالش‌هایی مانند مهاجرت اقلیت‌ها و گرایش‌های سکولار در میان جوانان نیازمند توجه هستند.

کلمات کلیدی  

دین در سلیمانیه، مذهب در سلیمانیه، ساختار دینی سلیمانیه، ساختار مذهبی سلیمانیه، اسلام در سلیمانیه، سنی‌های شافعی سلیمانیه، شیعیان فیلی سلیمانیه، مسیحیان سلیمانیه، یزیدی‌ها در سلیمانیه، اقلیت‌های دینی سلیمانیه، تساهل دینی سلیمانیه، همزیستی مذهبی سلیمانیه، مراکز مذهبی سلیمانیه، مسجد جامع سلیمانیه، کلیساهای سلیمانیه، حسینیه‌های سلیمانیه، تاریخچه دین در سلیمانیه، تأثیر دین بر فرهنگ سلیمانیه، جامعه مذهبی سلیمانیه، آزادی دینی سلیمانیه، مقایسه دین در سلیمانیه با اربیل، بغداد، سنندج، دیاربکر، جمعیت مذهبی سلیمانیه، تنوع دینی سلیمانیه، فعالیت‌های مذهبی سلیمانیه، آموزش دینی سلیمانیه، چالش‌های دینی سلیمانیه، سکولاریسم در سلیمانیه، هویت کردی و دین، ادیان پیش از اسلام در سلیمانیه