اربعینی

اربیل (به کردی: هه‌ولێر، Hewlêr)، پایتخت اقلیم کردستان عراق و مرکز استان اربیل، شهری با قدمت بیش از ۶۰۰۰ سال است که در شمال عراق و در منطقه‌ای کردنشین واقع شده است. این شهر به دلیل موقعیت استراتژیک و تاریخ چندفرهنگی‌اش، از تنوع دینی و مذهبی قابل‌توجهی برخوردار است. این مقاله به بررسی جامع و تفصیلی ساختار دینی و مذهبی اربیل، ترکیب جمعیتی مذهبی، نقش دین در فرهنگ و جامعه، و چالش‌ها و فرصت‌های مرتبط با آن می‌پردازد، با تمرکز بر وضعیت کنونی (تا سال ۲۰۲۵).

۱. ترکیب دینی و مذهبی اربیل

اربیل به‌عنوان مرکز اقلیم کردستان، شهری با اکثریت کرد است که تنوع دینی آن تحت تأثیر تاریخ طولانی، مهاجرت‌ها، و سیاست‌های منطقه‌ای شکل گرفته است. در ادامه، ترکیب دینی و مذهبی اربیل به‌صورت دقیق تشریح می‌شود.

۱.۱. اکثریت مذهبی: اسلام (سنی)

• مسلمانان سنی:حدود ۸۰-۸۵٪ از جمعیت اربیل را کردهای سنی تشکیل می‌دهند، که اکثریت قاطع شهر را شامل می‌شوند.
• مذهب سنی در اربیل عمدتاً از شاخه شافعی است، که در میان کردهای عراق و مناطق کردنشین همسایه (مانند ترکیه و ایران) رایج است.
• فرهنگ مذهبی سنی‌ها در اربیل با سنت‌های کردی درآمیخته است. مراسم مذهبی مانند نمازهای جمعه، عید فطر، و عید قربان با حضور گسترده مردم برگزار می‌شود و اغلب با آداب محلی مانند رقص‌های سنتی و توزیع غذاهای خیریه همراه است.
• سنی‌ها در اربیل نقش کلیدی در سیاست و فرهنگ اقلیم کردستان دارند، و احزاب سیاسی مانند حزب دموکرات کردستان (KDP) و اتحاد میهنی کردستان (PUK) عمدتاً از این گروه حمایت می‌کنند.

۱.۲. اقلیت‌های مذهبی شهر اربیل مردستان

اربیل میزبان اقلیت‌های دینی متعددی است که هر یک به غنای فرهنگی شهر افزوده‌اند. این اقلیت‌ها، اگرچه در مقایسه با اکثریت سنی کوچک‌اند، اما تأثیر قابل‌توجهی در جامعه دارند.

مسلمانان شیعه اربیل:

• شیعیان حدود ۵-۱۰٪ از جمعیت اربیل را تشکیل می‌دهند و شامل دو گروه اصلی‌اند:کردهای فیلی: گروهی از کردها که عمدتاً شیعه هستند و در اربیل، کرکوک، و بغداد ساکن‌اند. برخی منابع جمعیت کردهای فیلی را در کل عراق حدود یک میلیون نفر تخمین می‌زنند.
• مهاجران شیعه: شامل عرب‌ها و ترکمن‌هایی از مناطق مرکزی و جنوبی عراق که به دلیل امنیت نسبی اربیل به این شهر مهاجرت کرده‌اند.
• شیعیان اربیل در دوره رژیم بعث (تا ۲۰۰۳) تشیع خود را به دلیل سرکوب پنهان می‌کردند، اما پس از سقوط صدام، فعالیت‌های مذهبی و سیاسی خود را از طریق گروه‌هایی مانند اتحاد اسلامی کردهای فیلی گسترش داده‌اند.
• مراسم شیعی مانند عاشورا و اربعین با عزاداری، دسته‌های سینه‌زنی، و توزیع نذری برگزار می‌شود. روز عاشورا در اقلیم کردستان تعطیل رسمی است، که نشان‌دهنده احترام به این اقلیت است.

مسیحیان اربیل:

• مسیحیان، عمدتاً از اقوام آشوری و کلدانی، حدود ۲-۵٪ از جمعیت اربیل را تشکیل می‌دهند.
• اربیل یکی از مراکز مهم مسیحیت در عراق است، به‌ویژه پس از حملات داعش (۲۰۱۴-۲۰۱۷)، که باعث مهاجرت گسترده مسیحیان از موصل و دشت نینوا به اربیل شد.
• محله عنکاوه، در حومه اربیل، به‌عنوان یک منطقه عمدتاً مسیحی‌نشین شناخته می‌شود و میزبان مراسم مذهبی مانند کریسمس و عید پاک است.
• مسیحیان اربیل در تجارت و آموزش نقش مهمی دارند و از حمایت نسبی دولت اقلیم کردستان برخوردارند.

یزیدی‌ها اربیل (ایزدی‌ها):

• یزیدی‌ها اقلیتی دینی با باورهای ترکیبی از زرتشتی، مسیحی، و اسلامی‌اند که کمتر از ۱٪ از جمعیت اربیل را تشکیل می‌دهند.
• آنها بیشتر در مناطق اطراف، مانند سنجار و لالش، متمرکزند، اما پس از حملات داعش در سال ۲۰۱۴، بسیاری به اربیل مهاجرت کردند و در کمپ‌های آوارگان یا مناطق شهری ساکن شدند.
• یزیدی‌ها با چالش‌های اجتماعی و تبعیض مواجه‌اند، اما دولت اقلیم کردستان برنامه‌هایی برای حمایت از آنها اجرا کرده است.

مندائیان اربیل (صابئین):

• مندائیان اقلیتی بسیار کوچک (کمتر از ۰.۵٪) در اربیل هستند که به دین صابئین معتقدند. آنها بیشتر در بغداد و کرکوک ساکن‌اند، اما برخی در اربیل زندگی می‌کنند.
• این گروه به دلیل پراکندگی و نبود ساختارهای دینی متمرکز، با مشکلات حفظ هویت دینی مواجه است.

کاکائی‌ها اربیل (یارسانی‌ها):

• کاکائی‌ها اقلیتی دینی با ریشه‌های کردی‌اند که به آیین یارسان معتقدند و کمتر از ۱٪ از جمعیت اربیل را تشکیل می‌دهند.
• آنها بیشتر در کرکوک، خانقین، و مناطق شرقی اقلیم کردستان متمرکزند، اما برخی در اربیل ساکن‌اند.
• کاکائی‌ها به دلیل عدم به‌رسمیت‌شناخته‌شدن در قانون اساسی عراق و تهدیدات گروه‌های افراطی، با چالش‌های هویتی و امنیتی مواجه‌اند.
• بهایی‌ها:بهایی‌ها اقلیتی بسیار کوچک در اربیل هستند که نسبت به یزیدی‌ها و کاکائی‌ها مشکلات کمتری با همسایگان مسلمان خود دارند.
• آنها در وزارت اوقاف و امور مذهبی اقلیم کردستان نمایندگان رسمی دارند، اما همچنان در عراق با محدودیت‌های قانونی مواجه‌اند.

یهودیان و زرتشتیان اربیل:

• یهودیان در گذشته حضور قابل‌توجهی در عراق داشتند، اما امروزه تعداد آنها در اربیل به چند نفر محدود شده است.
• زرتشتیان نیز اقلیتی بسیار کوچک‌اند و بیشتر در مناطق کردنشین شمالی پراکنده‌اند.

شبک‌ها اربیل:

• شبک‌ها اقلیتی قومی-مذهبی با زبانی نزدیک به کردی‌اند که برخی در حاشیه اربیل ساکن‌اند.
• آنها از نظر مذهبی به علویان آناتولی (قزلباش) نزدیک‌اند و مراسم دینی خاص خود را دارند.

۲. نقش دین در فرهنگ و جامعه اربیل

دین در اربیل نه‌تنها بخشی از هویت فردی و جمعی، بلکه عاملی کلیدی در شکل‌گیری فرهنگ، آداب، و تعاملات اجتماعی است. در ادامه، نقش دین در جنبه‌های مختلف زندگی در اربیل بررسی می‌شود.

۲.۱. فرهنگ و آداب مذهبی

• اسلام سنی:فرهنگ سنی در اربیل با سنت‌های کردی درآمیخته است. مراسم عید فطر و عید قربان با جشن‌های خیابانی، توزیع شیرینی‌های سنتی (مانند کلوچه کردی)، و دیدارهای خانوادگی همراه است.
• فعالیت‌های مذهبی مانند آموزش قرآن و جلسات سخنرانی دینی در میان سنی‌ها رایج است و نقش مهمی در حفظ هویت فرهنگی کردی ایفا می‌کند.
• لباس‌های سنتی کردی، مانند چوخه و رانک برای مردان و لباس‌های رنگارنگ برای زنان، در مراسم مذهبی و عیدها استفاده می‌شود.
• تشیع:مراسم عاشورا و اربعین در میان شیعیان اربیل با عزاداری، دسته‌های سینه‌زنی، و توزیع غذاهای نذری (مانند قیمه) برگزار می‌شود.
• کردهای فیلی نقش مهمی در حفظ فرهنگ شیعی دارند و از طریق موسیقی و شعرهای مذهبی (مانند نوحه‌خوانی) هویت خود را تقویت می‌کنند.
• تعطیلی رسمی عاشورا در اربیل نشان‌دهنده احترام به این اقلیت است.
• مسیحیت:مسیحیان اربیل، به‌ویژه در محله عنکاوه، جشنواره‌های کریسمس و عید پاک را با تزئینات، موسیقی مذهبی، و غذاهای سنتی آشوری (مانند کوبا و پاچه) جشن می‌گیرند.
• کافه‌ها و رستوران‌های مسیحی‌نشین در ایام کریسمس غذاها و نوشیدنی‌های خاصی سرو می‌کنند که برای گردشگران نیز جذاب است.
• یزیدی‌ها و کاکائی‌ها:این گروه‌ها مراسم مذهبی خود را اغلب به‌صورت خصوصی یا در مناطق روستایی برگزار می‌کنند. جشنواره‌های دینی آنها شامل موسیقی سنتی (مانند دف‌نوازی) و رقص‌های آیینی است.
• یزیدی‌ها مراسم چهارشنبه‌سوری (مرتبط با نوروز) را با روشن‌کردن آتش جشن می‌گیرند، که ریشه در باورهای باستانی دارد.

۲.۲. همزیستی دینی در اربیل کردستان

• اربیل به دلیل سیاست‌های دولت اقلیم کردستان و فرهنگ کردی مبتنی بر مدارا، سابقه‌ای طولانی در همزیستی دینی دارد.
• برخلاف مناطق مرکزی و جنوبی عراق، تنش‌های فرقه‌ای در اربیل نادر است. بهایی‌ها و مسیحیان گزارش داده‌اند که روابط بهتری با همسایگان مسلمان خود در اربیل دارند نسبت به سایر نقاط عراق.
• مراسم مذهبی اقلیت‌ها، مانند کریسمس و عاشورا، اغلب با حضور نمایندگان سایر ادیان همراه است، که نشانه‌ای از احترام متقابل است.
• بااین‌حال، اقلیت‌هایی مانند کاکائی‌ها و یزیدی‌ها گاه با پیش‌داوری‌های اجتماعی مواجه می‌شوند و خواستار حمایت بیشتر برای حفظ هویت خود هستند.

۲.۳. تأثیر دین بر اقتصاد و گردشگری

• گردشگری مذهبی:تنوع دینی اربیل، همراه با امنیت نسبی آن، گردشگران داخلی و خارجی را جذب می‌کند. مراسم مذهبی مانند عید فطر، کریسمس، و عاشورا باعث افزایش سفرهای زیارتی و گردشگری می‌شوند.
• بازارهای محلی از فروش سوغاتی‌های دینی (مانند تسبیح، کتاب‌های مذهبی، و صنایع دستی) سود می‌برند.
• اقتصاد:رستوران‌ها و هتل‌ها در ایام مراسم مذهبی، به‌ویژه عید فطر و کریسمس، شاهد افزایش تقاضا هستند.
• تجارت در محله‌های مسیحی‌نشین مانند عنکاوه، به‌ویژه در زمینه مواد غذایی و نوشیدنی، رونق دارد.
• اقلیت‌های دینی، به‌ویژه مسیحیان، در بخش‌های تجارت، آموزش، و خدمات حرفه‌ای نقش مهمی دارند.

۳. چالش‌ها و فرصت‌های دینی در اربیل

۳.۱. چالش‌ها

• حفظ هویت اقلیت‌ها:اقلیت‌های دینی مانند مندائیان، کاکائی‌ها، و یزیدی‌ها با خطر ازدست‌دادن هویت دینی خود به دلیل جمعیت کم، پراکندگی، و نبود ساختارهای دینی متمرکز مواجه‌اند.
• مسیحیان نیز پس از حملات داعش (۲۰۱۴-۲۰۱۷) و کاهش جمعیت‌شان در مناطق دیگر عراق، احساس ناامنی می‌کنند، اگرچه اربیل محیط امن‌تری ارائه می‌دهد.
• تبعیض و به‌رسمیت‌شناخته‌نشدن:کاکائی‌ها و یزیدی‌ها در قانون اساسی عراق به‌عنوان اقلیت دینی به‌رسمیت‌شناخته نشده‌اند، که باعث محدودیت در حقوق آنها (مانند آموزش دینی و نمایندگی سیاسی) می‌شود.
• برخی اقلیت‌ها، مانند بهایی‌ها، با محدودیت‌های قانونی در سطح ملی مواجه‌اند، هرچند در اربیل وضعیت بهتری دارند.
• مهاجرت:مهاجرت مسیحیان و یزیدی‌ها به خارج از عراق به دلیل ناامنی‌های گذشته، جمعیت این گروه‌ها را در اربیل کاهش داده است.
• آوارگی یزیدی‌ها پس از حملات داعش همچنان چالشی برای ادغام آنها در جامعه اربیل است.

۳.۲. فرصت‌ها

• حمایت دولت اقلیم کردستان:دولت اقلیم کردستان با ایجاد نمایندگی برای اقلیت‌ها در وزارت اوقاف و امور مذهبی، تلاش‌هایی برای حمایت از تنوع دینی انجام داده است.
• سیاست‌های مداراجویانه اربیل، این شهر را به پناهگاهی برای اقلیت‌های دینی در مقایسه با بغداد و موصل تبدیل کرده است.
• گردشگری و توسعه فرهنگی:تنوع دینی اربیل پتانسیل جذب گردشگران مذهبی و فرهنگی را دارد. جشنواره‌های دینی (مانند کریسمس و عید فطر) می‌توانند به مقاصد گردشگری تبدیل شوند.
• پروژه‌های بین‌المللی، مانند ثبت ارگ اربیل در یونسکو، به حفظ میراث فرهنگی و دینی شهر کمک می‌کند.
• تقویت همزیستی:برنامه‌های آموزشی و فرهنگی برای ترویج همزیستی دینی، مانند جلسات گفت‌وگوی بین‌ادیانی، می‌توانند روابط بین گروه‌های دینی را تقویت کنند.
• حضور اقلیت‌ها در بخش‌های اقتصادی و آموزشی، مانند تجارت مسیحیان در عنکاوه، فرصت‌هایی برای همکاری بین‌گروهی ایجاد کرده است.

۴. نتیجه‌گیری

اربیل، به‌عنوان پایتخت اقلیم کردستان، شهری با تنوع دینی و مذهبی برجسته است که اکثریت آن را کردهای سنی شافعی (حدود ۸۰-۸۵٪) تشکیل می‌دهند. اقلیت‌های دینی شامل شیعیان (عمدتاً کردهای فیلی)، مسیحیان (آشوری و کلدانی)، یزیدی‌ها، مندائیان، کاکائی‌ها، بهایی‌ها، و شبک‌ها هستند که هر یک به غنای فرهنگی شهر افزوده‌اند. دین در اربیل نقش مهمی در شکل‌گیری فرهنگ، آداب، اقتصاد، و گردشگری ایفا می‌کند، و مراسم مذهبی مانند عید فطر، عاشورا، و کریسمس جلوه‌هایی از این تنوع را به نمایش می‌گذارند. با وجود چالش‌هایی مانند حفظ هویت اقلیت‌ها، تبعیض‌های قانونی، و مهاجرت، اربیل به دلیل امنیت نسبی و سیاست‌های حمایتی دولت اقلیم کردستان، محیطی مناسب برای همزیستی دینی فراهم کرده است. این شهر با ترکیب سنت‌های کردی و مدرنیته، نمونه‌ای برجسته از تنوع مذهبی در خاورمیانه است و پتانسیل بالایی برای توسعه فرهنگی و گردشگری دینی دارد.

کلمات کلیدی

دین در اربیل، مذهب در اربیل، ساختار دینی اربیل، ترکیب مذهبی اربیل، اسلام سنی اربیل، شیعیان اربیل، مسیحیان اربیل، یزیدی‌ها اربیل، مندائیان اربیل، کاکائی‌ها اربیل، بهایی‌ها اربیل، اقلیت‌های دینی اربیل، همزیستی دینی اربیل، نقش دین در فرهنگ اربیل، گردشگری مذهبی اربیل، چالش‌های دینی اربیل، فرصت‌های دینی اربیل، کردهای سنی اربیل، کردهای فیلی اربیل، آشوریان اربیل، کلدانیان اربیل، تنوع دینی اربیل، آزادی مذهبی اربیل، قانون اساسی عراق و اقلیت‌ها، وزارت اوقاف اربیل، فرهنگ مذهبی اربیل، مراسم مذهبی اربیل، تاریخچه دینی اربیل، جمعیت مذهبی اربیل