اربعینی : موصل، سومین شهر بزرگ عراق و مرکز استان نینوا، شهری با قدمت چندین هزارساله است که در کرانه شرقی رود دجله واقع شده و به دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک، منابع نفتی، و خاک حاصلخیز بین‌النهرین، نقش مهمی در تاریخ منطقه ایفا کرده است. این شهر، که در نزدیکی ویرانه‌های شهر باستانی نینوا (پایتخت امپراتوری آشور) قرار دارد، به اشتباه گاهی به‌عنوان بخشی از اقلیم کردستان عراق در نظر گرفته می‌شود، اما از نظر جغرافیایی و سیاسی، در خارج از محدوده اقلیم کردستان و تحت حاکمیت دولت مرکزی عراق قرار دارد. با این حال، به دلیل حضور جمعیت قابل‌توجه کردها و تاریخ مشترک با مناطق کردنشین، موصل در برخی منابع با کردستان عراق مرتبط دانسته شده است. این راهنما به بررسی جامع تاریخ موصل از دوران باستان تا امروز، با تأکید بر اهمیت فرهنگی، سیاسی و اقتصادی آن، می‌پردازد. اطلاعات بر اساس منابع معتبر وب تا تاریخ ۳ می ۲۰۲۵ تنظیم شده است.

۱. دوران باستان: موصل و تمدن‌های کهن

موصل ریشه‌هایی عمیق در تاریخ بین‌النهرین دارد و با تمدن‌های بزرگ منطقه پیوند خورده است.

۱.۱. دوره آشوریان

زمان: حدود ۲۵۰۰ تا ۶۱۲ پیش از میلاد.

اهمیت: موصل در نزدیکی نینوا، پایتخت امپراتوری آشور، قرار داشت. نینوا در کرانه شرقی دجله (در شرق موصل امروزی) یکی از بزرگ‌ترین شهرهای جهان باستان بود و مرکز سیاسی، فرهنگی و تجاری آشوریان محسوب می‌شد.

ویژگی‌ها:

• نینوا دارای کاخ‌های باشکوه، کتابخانه‌های عظیم (مانند کتابخانه آشوربانی‌پال)، و زیگورات‌های مذهبی بود.
• موصل امروزی در آن زمان به‌عنوان بخشی از منطقه جزیره (شمال بین‌النهرین) شناخته می‌شد و احتمالاً به‌عنوان یک مرکز تجاری و کشاورزی عمل می‌کرد.
• نام‌های باستانی: موصل در دوران آشوریان و ساسانیان نام‌هایی مانند «خلوان» و «بوذاردشیر» (منسوب به اردشیر بابکان، بنیان‌گذار ساسانیان) داشت.

۱.۲. دوره ساسانیان

زمان: ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی.

توضیح: موصل در دوره ساسانیان بخشی از ایالت «سورستان» یا «دل ایرانشهر» بود و به‌عنوان یک مرکز نظامی و تجاری اهمیت داشت. نام «بوذاردشیر» در این دوره رایج بود.

ویژگی‌ها:

• موصل به دلیل موقعیتش بین امپراتوری روم و ایران، نقش مواصلاتی کلیدی داشت و به همین دلیل به «موصل» (به معنای محل اتصال) معروف شد.
• منطقه اطراف موصل، که به «دیار ربیعه» معروف بود، شامل زمین‌های حاصلخیز بین دجله و زاب بود و محصولات کشاورزی آن به شهرهای بزرگ صادر می‌شد.
• مسیحیت: از سده دوم میلادی، مسیحیت در موصل رواج یافت و این شهر به مرکز تاریخی مسیحیان نسطوری تبدیل شد. بیش از ۱۵٪ جمعیت موصل تا قرن بیستم از آشوریان مسیحی بودند.

۲. موصل در دوران اسلامی: از فتح اعراب تا عثمانیان

با ظهور اسلام، موصل وارد مرحله جدیدی از تاریخ خود شد و به یک مرکز مهم اسلامی تبدیل گردید.

۲.۱. موصل در فتح اسلامی و دوره امویان

زمان: ۶۳۷ میلادی (فتح توسط اعراب).

توضیح: موصل توسط سپاهیان عرب تحت فرماندهی عرفجه بن هرثمه بارقی فتح شد. او مسجد جامعی در شهر ساخت و اعراب را در آن اسکان داد، که به تبدیل موصل به یک کانون شهری کمک کرد.

ویژگی‌ها:

• موصل به دلیل قرارگیری در منطقه جزیره (شمال عراق)، که بین دجله و فرات محصور بود، به‌عنوان یک مرکز تجاری و کشاورزی شناخته می‌شد.
• در زمان مروانیان (دوره اموی)، شهر گسترش یافت و به یک پایگاه نظامی مهم تبدیل شد.
• تشیع: تشیع در موصل از دوره‌های اولیه اسلامی، به‌ویژه در زمان خلافت حضرت علی (ع)، ریشه داشت. منطقه در آن زمان «استان زوابی» نامیده می‌شد.

۲.۲. موصل در دوره عباسیان و حمدانیان

زمان: قرن ۸ تا ۱۱ میلادی.

توضیح: موصل در دوره عباسیان به‌عنوان یک مرکز تجاری و فرهنگی شکوفا شد. در قرن‌های سوم و چهارم هجری، خاندان شیعی حمدانیان بر موصل و حلب حاکمیت یافتند.

ویژگی‌ها:

• حمدانیان، به‌ویژه ابوالهیجاء عبدالله بن حمدان، دیوارهای شهر را بازسازی کردند و بناهایی مانند قبه‌ای بر مزار امام علی (ع) در نجف ساختند.
• موصل به دلیل صادرات منسوجات (مانند حریر) به اروپا و واردات پشم و آهن از کردستان و دیاربکر، به یک مرکز بازرگانی مهم تبدیل شد.
• تشیع: بدرالدین لؤلؤ، حاکم موصل در قرن هفتم، نقش مهمی در گسترش تشیع داشت. وجود شعرا و ادیبان شیعی در این دوره نشان‌دهنده سابقه تشیع در شهر است.

۲.۳.موصل در دوره عثمانی

زمان: قرن ۱۶ تا اوایل قرن ۲۰.

توضیح: موصل در دوره عثمانی به‌عنوان مرکز ولایت موصل (که شامل مناطق کردنشین مانند اربیل و سلیمانیه بود) شناخته می‌شد. در سال ۱۸۷۸، عثمانیان نام ولایت را از «شهرزور» (با مرکزیت کرکوک) به «موصل» تغییر دادند و موصل را به‌عنوان مرکز اداری انتخاب کردند.

ویژگی‌ها:

• موصل به دلیل زمین‌های حاصلخیز و چاه‌های نفت، یکی از مراکز اقتصادی امپراتوری عثمانی بود. محصولات کشاورزی آن به بغداد، حلب، و دیاربکر صادر می‌شد.
• جمعیت موصل در این دوره ترکیبی از اعراب، کردها، آشوریان، و ترکمن‌ها بود، با اکثریت سنی و اقلیت‌های شیعه و مسیحی.
• چالش‌ها: جنگ‌های عثمانی-صفوی و اجبار قبایل عرب و کرد برای جنگ با صفویان، اقتصاد موصل را تضعیف کرد.

۳. موصل در دوران مدرن: از جنگ جهانی اول تا استقلال عراق

موصل در قرن بیستم شاهد تغییرات سیاسی و اجتماعی عمیقی بود.

۳.۱. موصل در پس از جنگ جهانی اول

زمان: ۱۹۱۸ تا ۱۹۳۲.

توضیح: پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی، موصل تحت قیمومیت بریتانیا قرار گرفت. در قرارداد لوزان (۱۹۲۳) و آنکارا (۱۹۲۶)، موصل به‌عنوان بخشی از عراق مدرن به دولت عراق واگذار شد، با شرط اعطای خودمختاری اداری و زبانی به مناطق کردنشین.

ویژگی‌ها:

• ترکیه به دلیل منابع نفتی موصل ادعای مالکیت داشت، اما با دریافت ۱۰٪ از درآمد نفت موصل، از ادعای خود صرف‌نظر کرد.
• موصل به دلیل منابع نفتی و موقعیت تجاری، به مرکز اقتصادی شمال عراق تبدیل شد.
• کردها: کردهای موصل خواستار خودمختاری بودند، اما این خواسته به‌طور کامل محقق نشد. با این حال، کردها بخش قابل‌توجهی از جمعیت شهر را تشکیل می‌دادند.

۳.۲.  موصل در  دوره جمهوری عراق

زمان: ۱۹۵۸ تا ۲۰۰۳.

توضیح: در دوران جمهوری عراق، به‌ویژه تحت حاکمیت حزب بعث و صدام حسین، موصل شاهد سیاست‌های عرب‌سازی بود که اقلیت‌های قومی (کردها، آشوریان، ترکمن‌ها) را به حاشیه راند و به مناطق نزدیک اقلیم کردستان مهاجرت داد.

ویژگی‌ها:

• موصل به‌عنوان مرکز نفتی و اقتصادی شمال عراق اهمیت یافت.
• دانشگاه موصل به یکی از مراکز علمی برجسته کشور تبدیل شد.
• تا پیش از سیاست‌های سنی‌سازی صدام، شیعیان اکثریت جمعیت موصل را تشکیل می‌دادند.
• تشیع: بیش از ۴۰۰ خانواده شیعی در محله فیصله موصل زندگی می‌کردند، و مزار امامزادگان نشان‌دهنده ریشه‌های تشیع در این شهر بود.

۴. تاریخ موصل در  دوران معاصر: اشغال داعش و آزادسازی

موصل در قرن بیست‌ویکم شاهد تحولات دراماتیکی بود که تاریخ مدرن آن را شکل داد.

۴.۱. اشغال توسط داعش

زمان: ژوئن ۲۰۱۴ تا ژوئیه ۲۰۱۷.

توضیح: در ۱۰ ژوئن ۲۰۱۴، داعش بدون مقاومت قابل‌توجهی موصل را تصرف کرد و آن را به پایتخت خودخوانده خلافت خود تبدیل نمود.

پیامدها:

• جمعیت شهر از ۱.۵ میلیون به حدود ۱ میلیون نفر کاهش یافت، زیرا اقلیت‌های قومی و مذهبی (کردها، آشوریان، شیعیان) به اقلیم کردستان یا خارج از کشور مهاجرت کردند.
• داعش آثار تاریخی، مساجد، کلیساها (مانند کلیسای التحیرا)، و آرامگاه‌های مذهبی (مانند مقبره یونس نبی) را تخریب کرد.
• مسجد نوری، جایی که ابوبکر البغدادی خلافت را اعلام کرد، به نماد اشغال داعش تبدیل شد.
• وضعیت کردها: مقرهای احزاب کرد (حزب دموکرات کردستان و اتحادیه میهنی کردستان) در موصل تخلیه شد، و کردها به مناطق امن‌تر در اقلیم کردستان پناه بردند.

۴.۲. آزادسازی موصل

زمان: اکتبر ۲۰۱۶ تا ژوئیه ۲۰۱۷.

توضیح: عملیات آزادسازی موصل با همکاری ارتش عراق، نیروهای پیشمرگه کردستان، بسیج مردمی (حشد شعبی)، و ائتلاف ضد داعش به رهبری آمریکا آغاز شد. پس از ۹ ماه نبرد سنگین، موصل در ۱۹ تیر ۱۳۹۶ آزاد شد.

ویژگی‌ها:

• نبرد موصل یکی از بزرگ‌ترین عملیات‌های نظامی قرن بیست‌ویکم بود که به تخریب گسترده زیرساخت‌ها و آوارگی هزاران نفر منجر شد.
• نیروهای پیشمرگه کردستان نقش کلیدی در محاصره موصل و قطع خطوط ارتباطی داعش داشتند.

پیامدها:

• بازسازی موصل، به‌ویژه آثار تاریخی مانند مسجد نوری و کلیسای التحیرا، با حمایت بین‌المللی (مانند یونسکو) آغاز شد.
• بازگشت اقلیت‌ها (کردها، آشوریان، شیعیان) به کندی انجام شد، اما موصل دوباره به‌عنوان مرکز اقتصادی و فرهنگی شمال عراق احیا شد.

۵. اهمیت فرهنگی و اقتصادی موصل

موصل به دلیل ویژگی‌های زیر همواره یکی از شهرهای کلیدی عراق بوده است:

۵.۱. اهمیت فرهنگی

• تنوع قومی و مذهبی: موصل محل زندگی اعراب، کردها، آشوریان، ترکمن‌ها، و شبک‌ها است. تا پیش از ۲۰۱۴، این شهر مرکز تاریخی مسیحیان نسطوری و دارای جمعیت قابل‌توجه شیعه بود.
• آثار تاریخی: موصل میزبان مقبره پیامبرانی مانند یونس و جرجیس، و بناهایی مانند مسجد نوری و کلیسای التحیرا است.
• فرش‌بافی: فرش‌های موصل، با طرح‌های هندسی جسورانه و رنگ‌های درخشان (قرمز تیره، آبی روشن، زرد)، از مهم‌ترین محصولات فرهنگی کردهای منطقه هستند.
• شخصیت‌های علمی: افرادی مانند ابن طقطقی (نویسنده و سادات حسنی) از موصل برخاسته‌اند.

۵.۲. اهمیت اقتصادی

• نفت: موصل به‌عنوان مرکز نفتی شمال عراق، دارای چاه‌های نفت فراوان است که از دوره عثمانی مورد توجه بوده‌اند.
• کشاورزی: زمین‌های حاصلخیز بین‌النهرین امکان تولید غلات، حبوبات، و محصولات باغی را فراهم کرده است.
• تجارت: موصل به دلیل موقعیتش در مسیر تجاری بین روم، شام، و عراق، از گذشته تا امروز یک مرکز بازرگانی بوده است.

۶. موصل و ارتباط با کردستان عراق

• گرچه موصل از نظر سیاسی بخشی از اقلیم کردستان نیست، اما به دلایل زیر با کردستان عراق پیوند تاریخی و فرهنگی دارد:
• جمعیت کرد: کردها بخش قابل‌توجهی از جمعیت موصل را تشکیل می‌دادند، به‌ویژه پیش از سیاست‌های عرب‌سازی صدام. برخی منابع ادعا می‌کنند که در دوره عثمانی، بیش از ۹۰٪ ساکنان ولایت موصل کرد بودند.
• نزدیکی جغرافیایی: موصل در نزدیکی شهرهای کردنشین مانند اربیل (۸۰ کیلومتر) و سلیمانیه قرار دارد و به‌عنوان دروازه‌ای به اقلیم کردستان عمل می‌کند.
• نقش کردها در آزادسازی: نیروهای پیشمرگه کردستان در آزادسازی موصل از داعش نقش کلیدی داشتند و مناطق اطراف موصل (مانند باشیک) تحت کنترل کردها بودند.
• فرش‌بافی کردی: فرش‌های موصل، که عمدتاً توسط کردهای چادرنشین بافته می‌شوند، بخشی از فرهنگ کردستان عراق هستند.

۷. وضعیت کنونی و چشم‌انداز آینده

• تا می ۲۰۲۵، موصل در حال بازسازی است و تلاش‌هایی برای احیای بافت تاریخی و اقتصادی آن در جریان است:
• بازسازی: پروژه‌های بین‌المللی برای بازسازی مسجد نوری، کلیسای التحیرا، و بازارهای سنتی در حال انجام است.
• بازگشت اقلیت‌ها: کردها، آشوریان، و شیعیان به‌تدریج به شهر بازمی‌گردند، اما چالش‌های امنیتی و اقتصادی همچنان وجود دارد.
• نقش اقتصادی: موصل همچنان مرکز نفتی و کشاورزی شمال عراق است و با بهبود زیرساخت‌ها، پتانسیل تبدیل شدن به یک مرکز تجاری منطقه‌ای را دارد.
• چالش‌ها: تنش‌های سیاسی بین دولت مرکزی عراق و اقلیم کردستان، و حضور گروه‌های مسلح، می‌تواند بازسازی و توسعه موصل را کند کند.

۸. نکات کلیدی برای درک تاریخ موصل

• موقعیت استراتژیک: موصل به دلیل قرارگیری در مسیرهای تجاری و نزدیکی به دجله، همیشه مورد توجه امپراتوری‌ها بوده است.
• تنوع فرهنگی: ترکیب قومی و مذهبی (اعراب، کردها، آشوریان، شیعیان، سنی‌ها) موصل را به یک شهر چندفرهنگی تبدیل کرده است.
• تأثیر جنگ‌ها: از جنگ‌های عثمانی-صفوی تا اشغال داعش، موصل بارها شاهد تخریب و بازسازی بوده است.
• ارتباط با کردستان: گرچه موصل بخشی از اقلیم کردستان نیست، اما پیوندهای تاریخی، فرهنگی، و جمعیتی با کردها آن را به بخشی از تاریخ منطقه کردنشین مرتبط می‌کند.

۹. منابع و توصیه‌های آشنایی با تاریخ موصل

برای مطالعه بیشتر درباره تاریخ موصل، منابع زیر توصیه می‌شوند:

کتاب‌ها:

• «تاریخ سیاسی اقتصادی عراق» اثر علی بیگدلی.
• «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت‌های شرقی» اثر گای لسترنج.

سایت‌ها:

• ویکی‌پدیا (صفحه موصل به زبان‌های فارسی و انگلیسی).
• وب‌سایت حوزه (hawzah.net) برای اطلاعات تاریخی و مذهبی.
• بازدید: اگر قصد بازدید از موصل را دارید، به دلیل وضعیت امنیتی، پیش از سفر با مقامات محلی و آژانس‌های معتبر هماهنگ کنید. جاذبه‌های تاریخی مانند مسجد نوری (در حال بازسازی) و موزه موصل ارزش دیدن دارند.

موصل، با تاریخ غنی و پیچیده‌اش، نه‌تنها یکی از مهم‌ترین شهرهای عراق، بلکه یکی از مراکز فرهنگی و تاریخی خاورمیانه است. از دوران آشوریان تا آزادسازی از داعش، این شهر داستان استقامت، تنوع، و بازسازی را روایت می‌کند. اگرچه ارتباط آن با کردستان عراق بیشتر فرهنگی و تاریخی است تا سیاسی، اما تأثیر کردها و مناطق کردنشین در شکل‌گیری هویت مدرن موصل غیرقابل‌انکار است.

کلمات کلیدی :

تاریخ موصل، عراق، نینوا، آشور، ساسانیان، فتح اسلامی، عباسیان، حمدانیان، عثمانی، جنگ جهانی اول، قیمومیت بریتانیا، جمهوری عراق، صدام حسین، اشغال داعش، آزادسازی موصل، فرهنگ موصل، اقتصاد موصل، کردستان عراق، بازسازی موصل، میراث موصل.