اربعینی

سلیمانیه، یکی از مهم‌ترین شهرهای اقلیم کردستان عراق و پایتخت فرهنگی این منطقه، در دامنه‌های کوه‌های زاگرس و در نزدیکی مرز ایران قرار دارد. این شهر با تاریخچه‌ای غنی که از دوران باستان تا امروز امتداد یافته، نقش کلیدی در شکل‌گیری هویت کردی، توسعه فرهنگی و سیاسی منطقه و تعاملات بین‌المللی ایفا کرده است. این راهنما به‌صورت جامع و کامل تاریخ سلیمانیه را از دوران پیش از تاریخ تا معاصر، با جزئیات دقیق در مورد رویدادهای کلیدی، تحولات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، بررسی می‌کند. اطلاعات بر اساس منابع موجود و به‌روز تا تاریخ ۲۸ آوریل ۲۰۲۵ تنظیم شده است.

۱. دوران باستان و پیش از تأسیس سلیمانیه

پیشینه منطقه شهرزور سلیمانیه

• موقعیت جغرافیایی و اهمیت باستانی: سلیمانیه در دره شهرزور (شاره‌زوور)، یکی از حاصلخیزترین مناطق بین‌النهرین، قرار دارد. این منطقه به دلیل موقعیت استراتژیک بین امپراتوری‌های باستانی آشور، بابل، ماد و بعدها پارسیان، از هزاره‌های پیش از میلاد اهمیت داشت. خاک حاصلخیز شهرزور و تولید محصولات کشاورزی مانند گندم، آن را به مرکزی برای تجارت و کشاورزی تبدیل کرده بود.
• آثار باستانی: موزه سلیمانیه مجموعه‌ای از آثار باستانی این منطقه را حفظ کرده است، از جمله مخروط‌های بابلی متعلق به پادشاه انلیل‌بانی (Enlil-bani) از شهر ایسین (حدود ۱۸۰۰ پیش از میلاد) و ابزارهای سنگی از دوره‌های نوسنگی. این آثار نشان‌دهنده قدمت سکونت انسانی در منطقه شهرزور به بیش از ۴,۰۰۰ سال پیش است.
• تأثیر تمدن‌های بین‌النهرین: شهرزور به‌عنوان بخشی از بین‌النهرین، شاهد تعاملات فرهنگی با تمدن‌های سومری، اکدی، آشوری و بابلی بود. جاده‌های تجاری که از این منطقه به سوی ایران و آناتولی امتداد داشت، شهرزور را به یکی از مراکز بازرگانی باستانی تبدیل کرده بود.

دوران پیش از اسلام و تأثیر امپراتوری‌های پارسی و ساسانی

حاکمیت مادها و هخامنشیان: در قرن ششم پیش از میلاد، منطقه شهرزور تحت کنترل امپراتوری ماد (اولین دولت ایرانی) و سپس هخامنشیان قرار گرفت. این دوره شاهد گسترش زبان‌ها و فرهنگ‌های ایرانی در منطقه بود، که تأثیر آن بر کردهای امروزی قابل‌توجه است.

• ساسانیان و شهرزور: در دوره ساسانیان (۲۲۴-۶۵۱ میلادی)، شهرزور به‌عنوان یکی از ایالت‌های مرزی امپراتوری ساسانی اهمیت یافت. این منطقه به دلیل نزدیکی به امپراتوری روم شرقی (بیزانس)، صحنه درگیری‌های نظامی و تبادلات فرهنگی بود. برخی از باستان‌شناسان معتقدند که شهرزور در این دوره دارای دژهای دفاعی و معابد زرتشتی بود.
• دوران اسلامی و تأثیر خلافت‌های اولیه
• فتح اسلامی (قرن ۷ میلادی): پس از فتح بین‌النهرین توسط اعراب در قرن هفتم، شهرزور تحت کنترل خلافت‌های اموی و عباسی قرار گرفت. این منطقه به دلیل موقعیت مرزی، به‌عنوان پایگاهی برای عملیات نظامی علیه امپراتوری بیزانس استفاده می‌شد.
• توسعه کشاورزی و تجارت: در دوره عباسیان، شهرزور به دلیل سیستم‌های آبیاری پیشرفته و تولید محصولات کشاورزی، به یکی از مراکز اقتصادی خلافت تبدیل شد. بازارهای محلی این منطقه با ایران، شام و آناتولی تجارت می‌کردند.

۲. دوران پیش از تأسیس سلیمانیه: خاندان اردلان و تأثیر صفویان

حاکمیت خاندان اردلان: از قرن ۱۴ تا ۱۶ میلادی، منطقه شهرزور تحت کنترل خاندان کرد اردلان (مستقر در سنندج) قرار داشت. این خاندان تحت حمایت امپراتوری صفوی ایران، اداره شهرزور و مناطق اطراف را بر عهده داشتند. در این دوره، زبان کردی سورانی به‌عنوان زبان اصلی منطقه تثبیت شد و فرهنگ کردی با تأثیرات ایرانی تقویت گردید.

• قلعه چوالان: پیش از تأسیس سلیمانیه، شهر اصلی منطقه شهرزور، قلعه چوالان (۶۰ کیلومتری سلیمانیه) بود. این شهر به دلیل نزدیکی به مرز ایران و درگیری‌های مکرر بین صفویان و عثمانی‌ها، اغلب ناامن بود. این ناامنی زمینه‌ساز تصمیم خاندان بابان برای تأسیس شهری جدید شد.
• پیوندهای فرهنگی با ایران: در دوره صفویان، شهرزور به‌عنوان بخشی از قلمرو ایران، شاهد گسترش شعر و ادبیات کردی بود. شاعران و عالمان کرد در این دوره نقش مهمی در حفظ هویت فرهنگی منطقه داشتند.

۳. تأسیس سلیمانیه و دوره بابان‌ها (۱۷۸۴-۱۸۵۰)

• تأسیس سلیمانیه (۱۷۸۴): سلیمانیه در سال ۱۷۸۴ میلادی توسط ابراهیم پاشا بابان، شاهزاده کرد عثمانی، تأسیس شد. او این شهر را به نام پدرش، سلیمان پاشا، نام‌گذاری کرد. انگیزه اصلی تأسیس، ایجاد مرکز حکومتی امن‌تر و متمرکز برای شاهزاده‌نشین بابان بود. قلعه سلیمانیه به‌عنوان هسته اولیه شهر ساخته شد و قبایل کرد بابان به این منطقه مهاجرت کردند.
• ساختار شهری اولیه: سلیمانیه از ابتدا به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده طراحی شد. بازار بزرگ، حمام‌های عمومی به سبک عثمانی، مساجد و کاروان‌سراها در اطراف قلعه ساخته شدند. تاریخ‌نگار بریتانیایی کلادیوس جیمز ریچ در سفرنامه خود (۱۸۲۰) از بازارهای سرپوشیده و حمام‌های تمیز سلیمانیه ستایش کرده است.
• حکومت بابان‌ها: سلیمانیه از ۱۷۸۴ تا ۱۸۵۰ پایتخت شاهزاده‌نشین بابان بود. این خاندان به‌عنوان والیان عثمانی، از خودمختاری نسبی برخوردار بودند و با امپراتوری‌های عثمانی و ایران روابط پیچیده‌ای داشتند. بابان‌ها در برابر فشارهای عثمانی برای حفظ استقلال خود تلاش کردند و گاهی با ایران برای کسب حمایت سیاسی همکاری می‌کردند.
• تعلق به ایران و عثمانی: بر اساس پیمان ۱۱۵۹ هـ.ق. (۱۷۴۶ میلادی) بین نادرشاه افشار و عثمانی‌ها، سلیمانیه و روستاهای اطراف آن به ایران تعلق داشت. اما در سال ۱۲۲۴ خورشیدی (۱۸۴۶ میلادی)، محمدشاه قاجار تحت فشار انگلستان و روسیه از حاکمیت ایران بر سلیمانیه صرف‌نظر کرد و این شهر به‌طور کامل به عثمانی‌ها واگذار شد.
• رونق فرهنگی: سلیمانیه در این دوره به مرکز ادبیات کردی سورانی تبدیل شد. شاعرانی مانند نالی (۱۷۹۷-۱۸۵۵)، سالم بابان (۱۷۹۸-۱۸۸۲) و ماموستا کوردی (۱۷۸۴-۱۸۴۸) کتابخانه شعر بابان را تأسیس کردند که گنجینه‌ای از اشعار کردی را حفظ کرد. این دوره همچنین شاهد تأسیس اولین چاپخانه کردستان و انتشار اولین روزنامه کردی در سلیمانیه بود.
• معماری و مذهب: مسجد جامع سلیمانیه، ساخته‌شده در سال ۱۱۹۹ هـ.ق. (۱۷۸۴-۱۷۸۵) به دستور ابراهیم پاشا، با گنبدهای فیروزه‌ای و معماری عثمانی-کردی، به نماد شهر تبدیل شد. این مسجد هنوز یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی سلیمانیه است.

۴. دوره عثمانی و قرن ۱۹ شهر سلیماینه

• الحاق کامل به عثمانی (۱۸۵۰): پس از سرکوب شاهزاده‌نشین بابان توسط عثمانی‌ها در سال ۱۸۵۰، سلیمانیه به‌طور کامل تحت کنترل مستقیم امپراتوری عثمانی قرار گرفت. این شهر به‌عنوان مرکز اداری منطقه شهرزور به رشد خود ادامه داد و به دلیل موقعیت در مسیر تجاری بغداد-ایران-آناتولی، به مرکز بازرگانی تبدیل شد.
• ملی‌گرایی کردی: سلیمانیه در قرن ۱۹ به دلیل تمرکز روشنفکران، شاعران و رهبران سیاسی، به کانون ملی‌گرایی کردی تبدیل شد. شیخ محمود برزنجی (۱۸۸۲-۱۹۵۶)، یکی از برجسته‌ترین رهبران کرد، در این دوره ظهور کرد و خواستار خودمختاری کردها شد. او بعدها در قرن ۲۰ به نماد مقاومت کردی تبدیل شد.
• توسعه اجتماعی: در این دوره، سلیمانیه شاهد تأسیس مکتب‌خانه‌ها و مدارس دینی بود که به آموزش زبان کردی و علوم اسلامی می‌پرداختند. این نهادها به حفظ هویت فرهنگی کردها در برابر سیاست‌های آسمیلاسیون عثمانی کمک کردند.
• ۵. قرن ۲۰: جنگ‌ها، مقاومت و خودمختاری

جنگ جهانی اول و پایان عثمانی (۱۹۱۴-۱۹۱۸)

• تأثیر جنگ جهانی اول: با فروپاشی امپراتوری عثمانی در سال ۱۹۱۸، سلیمانیه تحت تأثیر معاهدات پس از جنگ، از جمله معاهده سور (۱۹۲۰)، قرار گرفت. ترسیم مرزهای جدید بین ایران و عراق، سلیمانیه را از مناطق کردنشین ایران (مانند مریوان و سنندج) جدا کرد. این جدایی تأثیر عمیقی بر پیوندهای فرهنگی و اقتصادی منطقه گذاشت.
• قیام شیخ محمود برزنجی: در سال‌های ۱۹۱۹-۱۹۲۴، شیخ محمود برزنجی چندین قیام علیه اشغال بریتانیا و دولت نوپای عراق ترتیب داد. او سلیمانیه را به‌عنوان پایتخت دولت خودخوانده کردستان اعلام کرد، اما این قیام‌ها توسط نیروهای بریتانیایی سرکوب شد.

دوره پادشاهی عراق (۱۹۲۱-۱۹۵۸)

• اداره تحت عراق: پس از تأسیس پادشاهی عراق در سال ۱۹۲۱، سلیمانیه به‌عنوان بخشی از این کشور تحت کنترل دولت مرکزی بغداد قرار گرفت. بااین‌حال، این شهر همچنان مرکز فعالیت‌های ملی‌گرایانه کردها بود.
• توسعه محدود: در این دوره، سلیمانیه شاهد توسعه محدود زیرساخت‌ها بود، اما به دلیل تمرکز دولت مرکزی بر بغداد و مناطق عرب‌نشین، سرمایه‌گذاری در این شهر اندک بود.

دوره جمهوری عراق و رژیم بعث (۱۹۵۸-۲۰۰۳)

• سرکوب کردها: با به قدرت رسیدن رژیم بعث در سال ۱۹۶۸، سلیمانیه هدف سیاست‌های سرکوبگرانه صدام حسین قرار گرفت. این رژیم تلاش کرد با سیاست‌های عربی‌سازی، هویت کردی را تضعیف کند. زندان آمنه سوراکه (امنیت سرخ) در سلیمانیه به مرکزی برای شکنجه و زندانی کردن فعالان کرد تبدیل شد.
• جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸): سلیمانیه به دلیل نزدیکی به مرز ایران، در طول جنگ ایران و عراق شاهد بمباران‌ها و درگیری‌های نظامی بود. این جنگ اقتصاد شهر را تضعیف کرد و بسیاری از زیرساخت‌های آن تخریب شد.
• قیام کردها (۱۹۹۰-۱۹۹۱): پس از جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۰، کردها در سلیمانیه و دیگر شهرهای کردستان علیه رژیم بعث قیام کردند. در سال ۱۹۹۱، سلیمانیه توسط نیروهای پیشمرگه (اتحاد احزاب کردستان) آزاد شد و تحت کنترل حزب اتحادیه میهنی کردستان (PUK) قرار گرفت. این قیام نقطه عطفی در تاریخ سلیمانیه بود و به خودمختاری اقلیم کردستان منجر شد.
• خودمختاری اقلیم کردستان: از سال ۱۹۹۱، سلیمانیه به یکی از مراکز اصلی اقلیم خودمختار کردستان تبدیل شد. این شهر تحت اداره PUK و به رهبری جلال طالبانی (رئیس‌جمهور بعدی عراق) به بازسازی و توسعه پرداخت.

۶. قرن ۲۱: احیا، شکوفایی و چالش‌ها

پس از سقوط صدام (۲۰۰۳-تاکنون)

• رونق اقتصادی: پس از سقوط صدام حسین در سال ۲۰۰۳، سلیمانیه شاهد رونق اقتصادی چشمگیری بود. سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی، به‌ویژه در بخش‌های نفت، گردشگری و آموزش، این شهر را به یکی از پیشرفته‌ترین شهرهای عراق تبدیل کرد.
• مرکز تجارت با ایران: نزدیکی سلیمانیه به مرز ایران (مرزهای باشماق و پرویزخان) آن را به مرکز تجاری کلیدی بین ایران و عراق تبدیل کرده است. سالانه ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دلار صادرات ایران به عراق از طریق سلیمانیه انجام می‌شود. صرافی‌های سلیمانیه نقش مهمی در تعیین نرخ ارز در بازار تهران دارند، با روزانه حدود ۱۵ میلیون دلار مبادلات ارزی.
• پایتخت فرهنگی کردستان: سلیمانیه به دلیل نقش تاریخی در ادبیات کردی و حضور روشنفکران برجسته مانند نالی، محوی، بختیار علی و فایق بیکس، به‌عنوان پایتخت فرهنگی کردستان شناخته می‌شود. در سال ۲۰۱۹، یونسکو سلیمانیه را به‌عنوان شهر خلاق ادبیات در شبکه شهرهای خلاق ثبت کرد.
• توسعه آموزشی: دانشگاه سلیمانیه (تأسیس ۱۹۶۸) با ۳۰ دانشکده و دانشگاه آمریکایی سلیمانیه (تأسیس ۲۰۰۶) این شهر را به قطب علمی منطقه تبدیل کرده‌اند. این مؤسسات سالانه هزاران دانشجو از عراق و کشورهای همسایه جذب می‌کنند.
• گردشگری: سلیمانیه به دلیل جاذبه‌هایی مانند موزه سلیمانیه، موزه آمنه سوراکه، پارک چاوی لند، دریاچه دوکان، آبشار احمد آوه و بازار بزرگ، به مقصد گردشگری محبوبی تبدیل شده است. هتل‌های مدرن، رستوران‌ها و مراکز خرید مانند سیتی استار مال، امکانات گردشگری را تقویت کرده‌اند.

چالش‌های معاصر

• تنش‌های سیاسی: سلیمانیه همچنان با تنش‌های سیاسی بین احزاب کردی (PUK و KDP) و دولت مرکزی بغداد روبه‌روست. اختلافات بر سر بودجه، نفت و کنترل مناطق مرزی گاه به چالش‌های اقتصادی منجر شده است.
• تأثیر تحریم‌های ایران: به دلیل روابط نزدیک اقتصادی با ایران، تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران گاهی تجارت سلیمانیه را تحت تأثیر قرار داده است.
• تهدیدات امنیتی: اگرچه سلیمانیه یکی از امن‌ترین شهرهای عراق است، اما تهدیدات گاه‌به‌گاه گروه‌های افراطی مانند داعش (به‌ویژه در دهه ۲۰۱۰) و درگیری‌های منطقه‌ای، چالش‌هایی را ایجاد کرده است.

۸. شخصیت‌های برجسته تاریخی و فرهنگی سلیمانیه عراق

• شاعران: نالی (۱۷۹۷-۱۸۵۵)، محوی (۱۸۳۰-۱۹۰۶)، حاجی توفیق پیرمرد (۱۸۶۷-۱۹۵۰) و فایق بیکس (۱۹۰۵-۱۹۴۸) از شاعران برجسته‌ای هستند که ادبیات کردی سورانی را غنی کردند.
• نویسندگان: بختیار علی، نویسنده معاصر، با رمان‌هایی مانند “آخرین انار دنیا”، شهرت جهانی یافته است.
• سیاستمداران: شیخ محمود برزنجی (رهبر قیام‌های کردی) و جلال طالبانی (رئیس‌جمهور عراق، ۲۰۰۵-۲۰۱۴) از سلیمانیه برخاسته‌اند و نقش کلیدی در تاریخ معاصر کردستان داشتند.

توضیحات تکمیلی

سلیمانیه از دوران باستان به‌عنوان بخشی از شهرزور، شاهد تمدن‌های متعدد بود و با تأسیس در سال ۱۷۸۴ به مرکز سیاسی و فرهنگی کردها تبدیل شد. این شهر در طول تاریخ با مقاومت در برابر سرکوب‌های عثمانی، بعثی و چالش‌های مدرن، هویت خود را حفظ کرده است. امروز، سلیمانیه نه‌تنها برای کردستان عراق، بلکه برای کل منطقه کردستان (شامل بخش‌هایی از ایران، ترکیه و سوریه) نماد فرهنگ، آموزش و تجارت است.

کلمات کلیدی:
سلیمانیه، تاریخچه سلیمانیه، شهر سلیمانیه، کردستان عراق، تاریخ کردستان، دوران باستان سلیمانیه، دوره بابان‌ها سلیمانیه، شیخ محمود برزنجی، جلال طالبانی، موزه سلیمانیه، شهرزور، فرهنگ سلیمانیه، اقتصاد سلیمانیه، دانشگاه سلیمانیه، گردشگری سلیمانیه، تاریخ معاصر سلیمانیه، پایتخت فرهنگی کردستان.