وب سایت اربعینی : موصل، سومین شهر بزرگ عراق و مرکز استان نینوا، در کرانه شرقی رود دجله واقع شده است. گرچه گاهی به اشتباه به‌عنوان بخشی از اقلیم کردستان عراق در نظر گرفته می‌شود، موصل از نظر سیاسی تحت حاکمیت دولت مرکزی عراق قرار دارد، اما به دلیل نزدیکی به مناطق کردنشین و تنوع قومی، پیوندهای فرهنگی با کردستان عراق دارد. موصل با تاریخ چندفرهنگی و تنوع قومی (اعراب، کردها، آشوریان، ترکمن‌ها، شبک‌ها، و یزیدی‌ها)، میزبان اماکن مذهبی متعددی است که بازتابی از ادیان اسلام (سنی و شیعه)، مسیحیت، یزیدیه، و دیگر اقلیت‌های مذهبی هستند. بسیاری از این اماکن در جریان اشغال داعش (۲۰۱۴-۲۰۱۷) تخریب شدند، اما بازسازی با حمایت بین‌المللی و محلی در جریان است. این راهنما به معرفی جامع اماکن مذهبی موصل، ویژگی‌ها، تاریخچه، و نکات بازدید با آدرس‌های دقیق در فرمت «آدرس [نام مکان]:» می‌پردازد. اطلاعات تا تاریخ ۹ می ۲۰۲۵ تنظیم شده است.

  اماکن اسلامی (مساجد و زیارتگاه‌ها)

  مساجد تاریخی و مهم

۱. مسجد جامع النوری (Great Mosque of Mosul / جامع النوری)

آدرس مسجد جامع النوری: محله فیصله، شهر قدیم، بخش غربی موصل، نزدیک بازار سرای و پل قدیم.

ویژگی‌ها:

• ساخته‌شده در سال ۱۱۷۲ توسط نورالدین زنگی، حاکم سلسله زنگی.
• معروف به مناره حدباء (۵۲ متر)، نماد تاریخی موصل با خمیدگی طبیعی یا طراحی خاص.
• معماری اسلامی با گنبد سبز، کاشی‌کاری آبی-سفید، و حیاط مرکزی.
• ظرفیت صدها نمازگزار، شامل سالن‌های آموزشی و کتابخانه کوچک.
• در سال ۲۰۱۴، ابوبکر البغدادی در این مسجد اعلام خلافت کرد.

اهمیت:

• قلب مذهبی و فرهنگی سنی‌های موصل.
• نماد هویت اسلامی و تاریخی شهر.
• جاذبه گردشگری برای علاقه‌مندان به معماری اسلامی.

فعالیت‌ها:

• نمازهای پنج‌گانه، خطبه‌های جمعه، و مراسم عید فطر و قربان.
• جلسات تفسیر قرآن و آموزش دینی.

وضعیت کنونی:

• در ژوئن ۲۰۱۷ توسط داعش تخریب شد.
• بازسازی با حمایت امارات و یونسکو از ۲۰۱۸ آغاز شد و در ۲۰۲۴ بخش‌هایی بازگشایی شدند.

دسترسی:

• پیاده‌روی ۵ دقیقه‌ای از بازار سرای یا پل قدیم.
• تاکسی (۳,۰۰۰-۵,۰۰۰ دینار) با گفتن “جامع النوری”.

نکات بازدید:

• پوشش مناسب (لباس بلند، روسری برای زنان).
• بازدید پس از نماز صبح یا عصر توصیه می‌شود.
• عکاسی با اجازه و احترام مجاز است.

 

۲. مسجد جامع اموی (Al-Omari Mosque / جامع الأموی)

آدرس مسجد جامع اموی: شهر قدیم، نزدیک بازار سرای و محله باب‌الطوب، موصل.

ویژگی‌ها:

• قدیمی‌ترین مسجد موصل، ساخته‌شده در قرن ۷ پس از فتح اسلامی (۶۳۷).
• معماری ساده با گنبد کوچک، مناره کوتاه، و ستون‌های سنگی.
• حیاط باز با تزئینات کاشی‌کاری محدود.

اهمیت:

• نشان‌دهنده ریشه‌های اسلامی اولیه موصل.
• مرکز عبادت سنی‌ها و برگزاری مراسم عید.

فعالیت‌ها:

• نمازهای روزانه و خطبه‌های هفتگی.
• مراسم مولود نبی و شب‌های قدر.

وضعیت کنونی:

• در نبرد علیه داعش آسیب دید، اما تخریب کامل نشد.
• بازسازی محدود انجام شده و فعال است.

دسترسی:

• پیاده‌روی ۳ دقیقه‌ای از بازار سرای.
• تاکسی (۲,۰۰۰-۴,۰۰۰ دینار) با گفتن “جامع الأموی”.

نکات بازدید:

• پوشش مناسب و درآوردن کفش الزامی.
• بازدید صبح یا عصر مناسب‌تر است.

 

۳. مسجد جامع النبی یونس (Prophet Jonah Mosque / جامع النبی یونس)

آدرس مسجد جامع النبی یونس: شرق موصل، نزدیک ویرانه‌های نینوا، موصل.

ویژگی‌ها:

• منسوب به یونس نبی، با قدمت بنای اسلامی به قرن ۸.
• گنبد سبز و معماری ساده اسلامی.
• زیارتگاه مشترک برای مسلمانان (سنی و شیعه) و مسیحیان.

اهمیت:

• یکی از مقدس‌ترین اماکن موصل.
• نماد همزیستی دینی.
• جاذبه زیارتی برای ساکنان محلی.

فعالیت‌ها:

• زیارت، دعا، و مراسم مذهبی.

وضعیت کنونی:

• در ۲۰۱۴ توسط داعش تخریب شد.
• بازسازی با حمایت یونسکو در جریان است (پیشرفت محدود تا ۲۰۲۵).

دسترسی:

• تاکسی (۵,۰۰۰-۷,۰۰۰ دینار) از مرکز شهر.
• فاصله ۱۰ دقیقه با خودرو از شهر قدیم.

نکات بازدید:

• به دلیل بازسازی، بازدید محدود است.
• هماهنگی با مقامات محلی توصیه می‌شود.

 

۴. مسجد جامع النبی شیت (Prophet Seth Mosque / جامع النبی شیت)

آدرس مسجد جامع النبی شیت: شهر قدیم، نزدیک محله فیصله، موصل.

ویژگی‌ها:

• منسوب به شیت بن آدم (ع)، با قدمت نامشخص.
• معماری اسلامی سنتی با گنبد کوچک.

اهمیت:

• زیارتگاه محلی برای سنی‌ها.
• بخشی از میراث دینی موصل.

فعالیت‌ها:

• نماز و زیارت.

وضعیت کنونی:

• توسط داعش تخریب شد.
• بازسازی آغاز نشده یا بسیار محدود است.

دسترسی:

• پیاده‌روی از فیصله (۵ دقیقه).
• تاکسی (۳,۰۰۰-۵,۰۰۰ دینار).

نکات بازدید:

• بازدید به دلیل تخریب محدود است.
• احترام به فضای زیارتی الزامی.

 

۵. مسجد الجامع الأحمدی

آدرس مسجد الجامع الأحمدی: شهر قدیم، نزدیک محله زینجلی، موصل.

ویژگی‌ها:

• یکی از مساجد بزرگ تاریخی موصل، با قدمت چندصدساله.
• معماری اسلامی با مناره و گنبد ساده.

اهمیت:

• مرکز عبادت سنی‌ها.
• بخشی از بافت تاریخی شهر.

فعالیت‌ها:

• نمازهای پنج‌گانه و مراسم مذهبی.

وضعیت کنونی:

• آسیب‌دیده در جنگ، اما بازسازی جزئی شده.

دسترسی:

• پیاده‌روی از بازار سرای (۷ دقیقه).
• تاکسی (۳,۰۰۰ دینار).

نکات بازدید:

• پوشش مناسب و بازدید پس از نماز.

 

۶. مسجد شیخ فتحی

آدرس مسجد شیخ فتحی: شهر قدیم، نزدیک محله باب‌الطوب، موصل.

ویژگی‌ها:

• منسوب به شیخ فتحی، یکی از اولیای محلی.
• معماری سنتی با گنبد کوچک و تزئینات اسلامی.

اهمیت:

• زیارتگاه محلی و مرکز عبادت سنی‌ها.

فعالیت‌ها:

• نماز و زیارت.

وضعیت کنونی:

• آسیب‌دیده، اما بازسازی محدود انجام شده.

دسترسی:

• پیاده‌روی از باب‌الطوب (۳ دقیقه).

نکات بازدید:

• احترام به فضای زیارتی.

 

۷. مسجد الحاج علی الباشا

آدرس مسجد الحاج علی الباشا: شهر قدیم، نزدیک بازار سرای، موصل.

ویژگی‌ها:

• ساخته‌شده در دوره عثمانی، با معماری عثمانی شامل گنبد و مناره کوتاه.
• تزئینات کاشی‌کاری و خطاطی اسلامی.

اهمیت:

• بخشی از میراث عثمانی موصل.

فعالیت‌ها:

• نمازهای روزانه.

وضعیت کنونی:

• آسیب‌دیده، اما قابل استفاده.

دسترسی:

• پیاده‌روی از بازار سرای (۵ دقیقه).

نکات بازدید:

• پوشش مناسب الزامی.

 

 زیارتگاه‌ها و مقابر اسلامی

۱. مرقد السید احمد الرفاعی

آدرس مرقد السید احمد الرفاعی: حومه موصل، نزدیک مناطق روستایی، موصل.

ویژگی‌ها:

• منسوب به احمد الرفاعی، صوفی مشهور.
• بنای ساده با گنبد کوچک.

اهمیت:

• زیارتگاه صوفیان و سنی‌های محلی.

فعالیت‌ها:

• زیارت و دعا.

وضعیت کنونی:

• آسیب‌دیده توسط داعش، بازسازی محدود.

دسترسی:

• تاکسی (۱۰,۰۰۰ دینار) از مرکز شهر.

نکات بازدید:

• هماهنگی با مقامات محلی.

 

۲. مرقد یحیی ابوالقاسم

آدرس مرقد یحیی ابوالقاسم: شهر قدیم، نزدیک محله فیصله، موصل.

ویژگی‌ها:

• منسوب به یحیی ابوالقاسم، ولی صالح.
• بنای کوچک با تزئینات اسلامی.

اهمیت:

• مورد احترام سنی‌ها و صوفیان.

فعالیت‌ها:

• زیارت و مراسم مذهبی.

وضعیت کنونی:

• تخریب‌شده توسط داعش، بازسازی جزئی.

دسترسی:

• پیاده‌روی از فیصله (۵ دقیقه).

نکات بازدید:

• احترام به فضای زیارتی.

 

۳. مرقد الإمام الباهر (ع)

آدرس مرقد الإمام الباهر: حومه موصل، مناطق شیعه‌نشین، موصل.

ویژگی‌ها:

• منسوب به یکی از نوادگان امام موسی کاظم (ع).
• بنای ساده با گنبد سبز.

اهمیت:

• زیارتگاه شیعیان و شبک‌ها.

فعالیت‌ها:

• زیارت و مراسم عاشورا.

وضعیت کنونی:

• آسیب‌دیده، بازسازی محدود.

دسترسی:

• تاکسی (۸,۰۰۰-۱۰,۰۰۰ دینار).

نکات بازدید:

• پوشش مناسب و هماهنگی محلی.

 

۴. مزار شیخ معروف الکردی

آدرس مزار شیخ معروف الکردی: نزدیک قلعه موصل، شهر قدیم، موصل.

ویژگی‌ها:

• منسوب به شیخ معروف، شخصیت صوفی کرد.
• بنای کوچک با تزئینات ساده.

اهمیت:

• مورد احترام کردها و سنی‌ها.

فعالیت‌ها:

• زیارت و دعا.

وضعیت کنونی:

• آسیب‌دیده، بازسازی جزئی.

دسترسی:

• پیاده‌روی از شهر قدیم (۷ دقیقه).

نکات بازدید:

• احترام به فضای زیارتی.

 

۵. حرم امام یحیی ابن القاسم

آدرس حرم امام یحیی ابن القاسم: شهر قدیم، نزدیک محله فیصله، موصل.

ویژگی‌ها:

• منسوب به یحیی بن قاسم، از نوادگان ائمه شیعه.
• بنای ساده با گنبد و تزئینات شیعی.

اهمیت:

• زیارتگاه مهم شیعیان موصل.
• نماد حضور تاریخی تشیع در شهر.

فعالیت‌ها:

• زیارت، مراسم عاشورا، و دعا.

وضعیت کنونی:

• آسیب‌دیده توسط داعش، بازسازی جزئی.
• دسترسی:
• پیاده‌روی از فیصله (۵ دقیقه).
• تاکسی (۳,۰۰۰-۵,۰۰۰ دینار).

نکات بازدید:

• پوشش مناسب (روسری برای زنان).
• احترام به آیین‌های شیعی.

 

 اماکن مسیحی موصل (کلیساها)

 کلیساهای تاریخی موصل

۱. کلیسای الطاهره الکبری (Al-Tahira Cathedral)

آدرس کلیسای الطاهره الکبری: محله زینجلی، شهر قدیم، موصل.

ویژگی‌ها:

• ساخته‌شده در قرن ۷ میلادی، متعلق به کلیسای شرق (نسطوری).
• معماری بیزانسی با گنبد، ستون‌های سنگی، و نقاشی‌های دیواری.
• محراب تاریخی و آیکون‌های مذهبی.

اهمیت:

• یکی از قدیمی‌ترین کلیساهای موصل.
• نماد حضور مسیحیت در بین‌النهرین.
• جاذبه گردشگری و مذهبی.

فعالیت‌ها:

• مراسم عید پاک، کریسمس، و عبادت‌های هفتگی.
• جلسات مذهبی مسیحیان آشوری.

وضعیت کنونی:

• توسط داعش تخریب شد.
• بازسازی توسط یونسکو و فرانسه در ۲۰۲۴ تکمیل شد و فعال است.

دسترسی:

• پیاده‌روی از فیصله (۵ دقیقه).
• تاکسی (۳,۰۰۰-۵,۰۰۰ دینار) با گفتن “کنیسه الطاهره”.

نکات بازدید:

• پوشش مناسب (روسری برای زنان).
• بازدید صبح یا عصر، عکاسی با اجازه.

 

۲. کلیسای مارتوما (Mar Toma Church)

آدرس کلیسای مارتوما: شهر قدیم، نزدیک محله فیصله، موصل.

ویژگی‌ها:

• ساخته‌شده در قرن ۶ میلادی، متعلق به کلیسای کلدانی کاتولیک.
• معماری ساده با گنبد کوچک و صلیب سنگی.
• محراب و آیکون‌های مذهبی.

اهمیت:

• مرکز عبادت کلدانی‌ها.
• بخشی از میراث مسیحی موصل.

فعالیت‌ها:

• مراسم مذهبی و عبادت‌های محدود.

وضعیت کنونی:

• آسیب‌دیده توسط داعش، بازسازی جزئی.

دسترسی:

• پیاده‌روی از فیصله (۳ دقیقه).

نکات بازدید:

• بازدید محدود به دلیل بازسازی.

 

۳. کلیسای مار گورگیس (St. George Church)

آدرس کلیسای مار گورگیس: شهر قدیم، نزدیک محله زینجلی، موصل.

ویژگی‌ها:

• متعلق به کلیسای آشوری، با قدمت چندصدساله.
• معماری سنتی با گنبد و تزئینات مذهبی.

اهمیت:

• مرکز عبادت آشوریان.

فعالیت‌ها:

• مراسم عید پاک و کریسمس.

وضعیت کنونی:

• آسیب‌دیده، بازسازی محدود.

دسترسی:

• پیاده‌روی از زینجلی (۵ دقیقه).

نکات بازدید:

• هماهنگی با مقامات کلیسا.

 

۴. کلیسای ام المعونه (Our Lady of Perpetual Help)

آدرس کلیسای ام المعونه: محله زینجلی، شهر قدیم، موصل.

ویژگی‌ها:

• متعلق به کلیسای نسطوری، با قدمت چندصدساله.
• در زمان داعش به مرکز بازداشت تبدیل شد.
• معماری ساده با محراب تاریخی.

اهمیت:

• بخشی از میراث نسطوری موصل.

فعالیت‌ها:

• مراسم مذهبی محدود.

وضعیت کنونی:

• آسیب‌دیده، بازسازی جزئی.

دسترسی:

• پیاده‌روی از زینجلی (۳ دقیقه).

نکات بازدید:

• بازدید با هماهنگی کلیسا.

 

۵. صومعه مار متى (Mar Mattai Monastery)

آدرس صومعه مار متى: کوه مقلوب، ۲۰ کیلومتری شمال شرق موصل.

ویژگی‌ها:

• ساخته‌شده در قرن ۴ میلادی، متعلق به کلیسای ارتدکس سریانی.
• معماری سنگی با حیاط مرکزی، کلیسای کوچک، و کتابخانه نسخ خطی.

اهمیت:

• یکی از قدیمی‌ترین صومعه‌های مسیحی جهان.
• مرکز معنوی مسیحیان شمال عراق.
• جاذبه زیارتی و تاریخی.

فعالیت‌ها:

• مراسم مذهبی، زیارت، و جلسات دینی.

وضعیت کنونی:

• از داعش آسیب ندید، فعال است.

دسترسی:

• تاکسی یا خودرو شخصی (۳۰ دقیقه، ۱۵,۰۰۰ دینار).

نکات بازدید:

• پوشش مناسب و هماهنگی با صومعه.

 

۶. کلیسای مارت شمونی (Mar Shmoni Church)

آدرس کلیسای مارت شمونی: محله زینجلی، شهر قدیم، موصل.

ویژگی‌ها:

• متعلق به کلیسای آشوری، با قدمت چندصدساله.
• معماری سنتی با گنبد کوچک و آیکون‌های مذهبی.

اهمیت:

• مرکز عبادت آشوریان.
• بخشی از میراث مسیحی موصل.

فعالیت‌ها:

• مراسم مذهبی محدود.

وضعیت کنونی:

• آسیب‌دیده توسط داعش، بازسازی جزئی.

دسترسی:

• پیاده‌روی از زینجلی (۳ دقیقه).

نکات بازدید:

• بازدید با هماهنگی کلیسا.

 

 اماکن یزیدی و دیگر اقلیت‌ها

۱. معابد یزیدی در باشیک

آدرس معابد یزیدی در باشیک: باشیک، ۲۰ کیلومتری شمال شرق موصل.

ویژگی‌ها:

• معابد کوچک با قدمت چندصدساله، متعلق به یزیدی‌ها.
• گنبدهای مخروطی و تزئینات نمادین (خورشید، طاووس).

اهمیت:

• مرکز عبادت یزیدی‌ها.
• محل برگزاری جشن چهلم بهار (چوارشمه).

فعالیت‌ها:

• آیین‌های یزیدی و زیارت.

وضعیت کنونی:

• برخی معابد توسط داعش تخریب شدند.
• بازسازی با حمایت جامعه یزیدی ادامه دارد.

دسترسی:

• تاکسی (۱۰,۰۰۰-۱۲,۰۰۰ دینار) از موصل.

نکات بازدید:

• هماهنگی با جامعه یزیدی الزامی.
• احترام به آیین‌های محلی.

 

۲. معبد لالش موصل

آدرس معبد لالش: سنجار، ۱۲۰ کیلومتری غرب موصل.

ویژگی‌ها:

• مقدس‌ترین مکان یزیدی‌ها، با قدمت بیش از ۱۰۰۰ سال.
• محل دفن شیخ عدی، شخصیت مرکزی یزیدیه.
• معماری سنگی با گنبدهای مخروطی و چشمه مقدس.

اهمیت:

• قلب معنوی یزیدیه.
• جاذبه زیارتی جهانی.

فعالیت‌ها:

• آیین‌های زیارتی سالانه.

وضعیت کنونی:

• آسیب‌دیده توسط داعش، بازسازی در جریان.

دسترسی:

• خودرو شخصی یا تاکسی (۲ ساعت، ۲۰,۰۰۰ دینار).

نکات بازدید:

• هماهنگی با مقامات یزیدی و امنیتی.

 

 اماکن یهودی (قدیم)

جامعه یهودی موصل پس از دهه ۱۹۵۰ مهاجرت کرد و اماکن آن‌ها متروکه یا تخریب شده‌اند.

۱. کنیسه یهودیان موصل

آدرس کنیسه یهودیان موصل: شهر قدیم، محله‌های یهودی‌نشین سابق، موصل.

ویژگی‌ها:

• کنیسه تاریخی با قدمت نامشخص.
• معماری ساده با تزئینات یهودی.

اهمیت:

• بخشی از میراث یهودی موصل.

وضعیت کنونی:

• تخریب‌شده یا متروکه.

دسترسی:

• شناسایی دقیق دشوار است.

نکات بازدید:

• بازدید امکان‌پذیر نیست.

 

 دیگر اماکن مذهبی شاخص

۱. مدرسه النوریه

آدرس مدرسه النوریه: شهر قدیم، نزدیک مسجد جامع النوری، موصل.

ویژگی‌ها:

• مدرسه دینی تاریخی با قدمت چندصدساله.
• معماری اسلامی با حیاط مرکزی و کلاس‌های آموزشی.

اهمیت:

• مرکز آموزش علوم دینی سنی.

وضعیت کنونی:

• آسیب‌دیده، بازسازی محدود.

دسترسی:

• پیاده‌روی از مسجد نوری (۳ دقیقه).

نکات بازدید:

• بازدید با هماهنگی.

 

۲. خانقاه قادریه موصل

آدرس خانقاه قادریه: شهر قدیم، نزدیک محله فیصله، موصل.

• ویژگی‌ها:
• مرکز صوفیان قادری با قدمت عثمانی.
• بنای ساده با سالن ذکر و دعا.

اهمیت:

• محل آیین‌های صوفیانه سنی.

وضعیت کنونی:

• آسیب‌دیده، بازسازی جزئی.

دسترسی:

• پیاده‌روی از فیصله (۵ دقیقه).

نکات بازدید:

• احترام به آیین‌های صوفی.

 

توصیه‌ها برای بازدید

• بهترین اماکن: مسجد جامع النوری، کلیسای الطاهره الکبری، و صومعه مار متى.
• زمان مناسب: بهار (مارس-می) و پاییز (سپتامبر-نوامبر) به دلیل آب‌وهوای معتدل.

نکات:

• پوشش مناسب (لباس بلند، روسری برای زنان در مساجد و کلیساها).
• درآوردن کفش در مساجد و برخی کلیساها.
• عکاسی با اجازه و احترام به فضای مقدس.
• هماهنگی با مقامات محلی به دلیل مسائل امنیتی.

حمل‌ونقل:

• تاکسی یا Careem در شهر (۳,۰۰۰-۱۰,۰۰۰ دینار).
• برای اماکن حومه (مانند مار متى یا لالش)، خودرو شخصی یا تاکسی (۱۰,۰۰۰-۲۰,۰۰۰ دینار).

منابع

• یونسکو (پروژه‌های بازسازی موصل).
• Al-Monitor و Rudaw برای اخبار اماکن مذهبی.
• ویکی‌پدیا (صفحات موصل و اماکن مذهبی).
• «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت‌های شرقی» اثر گای لسترنج.
• گزارش‌های دانشگاه موصل.

جمع‌بندی

اماکن مذهبی موصل، از مسجد جامع النوری با مناره حدباء تا کلیسای الطاهره الکبری و معبد لالش، نمادهای تنوع دینی و تاریخ چندفرهنگی شهر هستند. گرچه داعش بسیاری از این بناها را تخریب کرد، بازسازی با حمایت یونسکو، امارات، و جوامع محلی در حال احیای آن‌هاست. این اماکن نه‌تنها مراکز عبادت، بلکه جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی برای بازدیدکنندگان‌اند. گرچه موصل بخشی از اقلیم کردستان نیست، پیوندهای فرهنگی با کردها و یزیدی‌ها آن را به بخشی از هویت دینی شمال عراق تبدیل کرده است. بازدید با رعایت نکات امنیتی و احترام به آیین‌ها، تجربه‌ای غنی ارائه می‌دهد.

 

کلمات کلیدی:

اماکن مذهبی موصل، مساجد موصل، کلیساهای موصل، زیارتگاه های موصل، مسجد جامع النوری، کلیسای الطاهره، معبد لالش، تاریخچه مذهبی موصل، بازسازی اماکن مذهبی موصل، گردشگری مذهبی موصل، میراث مذهبی موصل، اسلام در موصل، مسیحیت در موصل، یزیدیه در موصل، تنوع مذهبی موصل، اماکن تاریخی موصل، معماری مذهبی موصل، فرهنگ مذهبی موصل، موصل پس از داعش، بازگشت مسیحیان موصل، بازگشت یزیدیان موصل، امنیت اماکن مذهبی موصل، راهنمای بازدید از موصل، اماکن مذهبی شهر قدیم موصل، اماکن مذهبی شرق موصل، اماکن مذهبی حومه موصل، فهرست اماکن مذهبی موصل، معرفی اماکن مذهبی موصل، اهمیت مذهبی موصل، اماکن مذهبی استان نینوا.