اربعینی : دانشنامه راهنمای سفر به عراق – شهرهای عراق : بصره، دومین شهر بزرگ عراق و مرکز استان بصره، در جنوب این کشور و در کرانه شط‌العرب (اروندرود) واقع شده است. این شهر بندری به دلیل موقعیت استراتژیک نزدیک به خلیج فارس و نقش آن به‌عنوان مرکز اقتصادی و زیارتی، جمعیتی متنوع و پویا دارد. این مقاله به‌طور جامع به جمعیت شهر بصره، ساختار جمعیتی آن از نظر جنسیت، سن، توزیع شهری و روستایی، دین و مذهب می‌پردازد و اطلاعات را با استناد به منابع معتبر ارائه می‌دهد.

۱. جمعیت کلی بصره

بر اساس برآوردهای سازمان آمار مرکزی عراق (CSO) برای سال ۲۰۲۱، جمعیت استان بصره حدود ۳,۱۴۲,۴۴۹ نفر بوده است. با توجه به اینکه شهر بصره (به‌عنوان مرکز استان) بخش عمده جمعیت شهری استان را در خود جای داده، تخمین زده می‌شود که جمعیت شهر بصره در حدود ۱.۵ تا ۲ میلیون نفر باشد. این رقم به دلیل نبود سرشماری دقیق از سال ۱۹۸۷ و مهاجرت‌های گسترده ممکن است متغیر باشد. برخی منابع، مانند گزارش‌های سازمان ملل، جمعیت شهر را تا ۲.۵ میلیون نفر نیز تخمین زده‌اند، اما این شامل مناطق حومه‌ای و اقماری مانند الزبیر می‌شود.

رشد جمعیت: بصره به دلیل موقعیت اقتصادی (نفت و بندر) و نقش زیارتی (به‌ویژه در ایام اربعین)، شاهد رشد جمعیتی بالایی است. با این حال، جنگ‌ها (جنگ ایران و عراق، جنگ خلیج فارس، و جنگ با داعش) و مهاجرت به خارج باعث کاهش موقتی جمعیت در دهه‌های گذشته شده است.

تراکم جمعیتی: تراکم جمعیتی در محلات مرکزی مانند عشار و شط‌العرب بالاست، در حالی که مناطق روستایی مانند ابوالخصیب تراکم کمتری دارند.

۲. ساختار جمعیتی

۲.۱. جنسیت

ساختار جنسیتی جمعیت بصره، مشابه کل عراق، نسبتاً متوازن است. بر اساس داده‌های کلی عراق از World Population Review (2020)، نسبت جنسیتی در عراق تقریباً ۱.۰۱ مرد به ۱ زن است. این نسبت در بصره نیز احتمالاً مشابه است، اگرچه داده‌های خاص برای شهر بصره محدود است.

تفاوت‌های جنسیتی:

• مردان به دلیل فرصت‌های شغلی در صنایع نفت، بندر و تجارت، حضور پررنگ‌تری در بازار کار دارند.
• زنان، به‌ویژه در محلات محافظه‌کار مانند مناطق مهاجرنشین روستایی، کمتر در مشاغل رسمی دیده می‌شوند و بیشتر در نقش‌های خانگی یا مشاغل غیررسمی (مانند صنایع‌دستی) فعال‌اند.
• خانوارهای زن‌سرپرست، به‌ویژه در مناطق روستایی، با فقر بیشتری مواجه‌اند.

۲.۲. سن

بصره، مانند سایر مناطق عراق، دارای جمعیتی جوان است. بر اساس مطالعه IOM (2021-2022) در استان‌های جنوبی عراق (بصره، ذی‌قار و میسان):

توزیع سنی:

• ۴۰٪ از جمعیت بین ۰ تا ۱۵ سال (کودکان و نوجوانان).
• ۳۰٪ بین ۱۶ تا ۳۰ سال (جوانان).
• ۳۰٪ بین ۳۱ تا ۹۹ سال (بزرگسالان و سالمندان).
• میانگین سنی: میانگین سنی در عراق حدود ۲۰ سال است، و برای بصره نیز این رقم مشابه تخمین زده می‌شود.
• میانگین سنی مردان: حدود ۲۱.۱ سال.
• میانگین سنی زنان: حدود ۲۲.۲ سال.

ویژگی‌ها:

• جمعیت جوان بصره فرصت بزرگی برای توسعه اقتصادی است، اما نرخ بیکاری بالا (۳۶٪ برای جوانان ۱۶-۳۰ سال) چالش جدی ایجاد کرده است.
• سالمندان (بالای ۶۰ سال) درصد کمی از جمعیت را تشکیل می‌دهند، که به دلیل امید به زندگی نسبتاً پایین (حدود ۷۴.۹ سال) است.

۲.۳. توزیع شهری و روستایی

استان بصره به‌طور کلی جمعیتی عمدتاً شهری دارد. بر اساس برآورد CSO (2021):

• حدود ۲,۵۵۲,۰۰۰ نفر (۸۱٪) از جمعیت استان بصره در مناطق شهری زندگی می‌کنند.
• حدود ۵۹۰,۴۴۹ نفر (۱۹٪) در مناطق روستایی ساکن‌اند.
• شهر بصره: بخش عمده جمعیت شهری استان در شهر بصره متمرکز است، به‌ویژه در محلاتی مانند عشار، شط‌ العرب، معقل و بصره قدیم.
• مناطق روستایی: شامل مناطقی مانند ابوالخصیب، القرنه و بخش‌هایی از الفاو است که اقتصاد آن‌ها به کشاورزی (به‌ویژه خرما) و دامداری وابسته است.

چالش‌ها:

مناطق روستایی بصره با کاهش تولید کشاورزی به دلیل کمبود آب و تخریب محیط‌زیست مواجه‌اند.

رضایت از خدمات عمومی (آب، برق، آموزش) در مناطق روستایی ۱۰ درصد کمتر از مناطق شهری است.

۳. دین و مذهب

بصره شهری با تنوع دینی و مذهبی است، اما اکثریت قریب به اتفاق جمعیت آن مسلمان هستند. اطلاعات زیر بر اساس منابع معتبر ارائه شده است:

۳.۱. دین

• اسلام: حدود ۹۵-۹۸٪ از جمعیت بصره مسلمان هستند.
• مسیحیت: اقلیت کوچکی از مسیحیان (عمدتاً آشوری و کلدانی) در بصره زندگی می‌کنند. جمعیت مسیحیان پس از جنگ ۲۰۰۳ به دلیل مهاجرت و خشونت به شدت کاهش یافته و اکنون به کمتر از چند هزار نفر می‌رسد.
• صابئین مندایی: این گروه دینی باستانی، که به غسل در آب جاری اهمیت می‌دهند، در بصره و مناطق نزدیک شط‌العرب (مانند عشار و ابوالخصیب) حضور دارند. تعداد آن‌ها در عراق به حدود ۵,۰۰۰-۷,۰۰۰ نفر کاهش یافته است.
• یهودیت: در گذشته (قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰)، بصره جامعه یهودی قابل‌توجهی با حدود ۱۳,۰۰۰ نفر داشت، اما پس از مهاجرت گسترده به اسرائیل (۱۹۴۸-۱۹۵۰) و آزار و اذیت در دوره بعث، این جامعه تقریباً از بین رفته است.
• سایر ادیان: گروه‌های کوچک مانند بهائیان و زرتشتیان ممکن است حضور محدودی داشته باشند، اما داده‌های دقیقی در دسترس نیست.

۳.۲. مذهب

شیعه: اکثریت جمعیت بصره (حدود ۶۴-۶۹٪ از کل جمعیت استان) شیعه دوازده‌امامی هستند. بصره به دلیل نزدیکی به نجف و کربلا و نقش آن به‌عنوان دروازه زیارتی اربعین، مرکز مهمی برای شیعیان است.

گروه کوچک شیعیان شیخیه نیز در بصره و کربلا حضور دارند.

سنی: اقلیت قابل‌توجهی (حدود ۲۹-۳۴٪) از جمعیت بصره سنی هستند. سنی‌ها بیشتر در محلاتی مانند الزبیر و مناطق حومه‌ای حضور دارند.

ویژگی‌های مذهبی:

بصره به دلیل تاریخچه طولانی (از جمله تأسیس توسط صحابه و حضور علمایی مانند حسن بصری)، برای هر دو گروه شیعه و سنی اهمیت دینی دارد.

تنش‌های مذهبی در بصره کمتر از مناطق مرکزی عراق (مانند بغداد) است، اما گه‌گاه درگیری‌های قبیله‌ای با زمینه مذهبی رخ می‌دهد.

۳.۳. تنوع قومی و مذهبی

اعراب: اکثریت قریب به اتفاق جمعیت بصره (حدود ۷۵-۸۰٪) عرب هستند، که شامل شیعیان و سنی‌ها می‌شود.

ایرانیان و مندایی‌ها: گروه‌های کوچک ایرانی‌تبار (عمدتاً از دوره ساسانی یا مهاجرت‌های بعدی) و مندایی‌ها در بصره حضور دارند.

قبایل: قبایل عربی مانند تمیم، بکر بن وائل، عبدالقیس و ازد در شکل‌گیری اولیه جمعیت بصره نقش داشتند و همچنان در هویت محلات اثرگذارند.

۴. چالش‌ها و ویژگی‌های جمعیتی

۴.۱. چالش‌ها

فقر و بیکاری: با وجود نقش بصره به‌عنوان پایتخت اقتصادی عراق (به دلیل نفت و بنادر)، فقر و بیکاری، به‌ویژه در میان جوانان و خانوارهای روستایی، بالاست. مناطق فقیرتر شامل الفاو، الزبیر و بخش‌هایی از شهر بصره هستند.

مهاجرت: جنگ‌ها و ناامنی باعث مهاجرت گسترده از بصره به خارج (به‌ویژه اروپا و ایران) شده است. از سوی دیگر، مهاجرت روستاییان به شهر بصره به دلیل تخریب کشاورزی افزایش یافته است.

بحران آب و محیط‌زیست: شوری آب شط‌العرب و کاهش منابع آب، زندگی در مناطق روستایی مانند ابوالخصیب را دشوار کرده و به مهاجرت به مناطق شهری دامن زده است.

خدمات عمومی: نارضایتی از خدمات عمومی (آب، برق، بهداشت) در بصره بالاست، به‌ویژه در مناطق روستایی.

۴.۲. ویژگی‌های کلیدی

جوانی جمعیت: جمعیت جوان بصره پتانسیل بالایی برای توسعه دارد، اما نیاز به سرمایه‌گذاری در آموزش و اشتغال دارد.

تنوع فرهنگی: بصره به دلیل تاریخچه بندری و تجاری، ترکیبی از فرهنگ‌های عربی، پارسی، مندایی و غیره را در خود جای داده است.

نقش زیارتی: در ایام اربعین، جمعیت بصره به دلیل ورود میلیون‌ها زائر از مرز شلمچه به‌طور موقت افزایش می‌یابد.

۵. توصیه‌ها برای تحلیل‌های آینده

سرشماری دقیق: نبود سرشماری ملی از سال ۱۹۸۷ باعث شده داده‌های جمعیتی بصره تخمینی باشد. انجام سرشماری جدید ضروری است.

مطالعات محلی: تحقیقات میدانی در محلات مختلف بصره (مانند عشار، ابوالخصیب و الزبیر) می‌تواند داده‌های دقیق‌تری درباره جنسیت، سن و مذهب ارائه دهد.

تمرکز بر اقلیت‌ها: حمایت از اقلیت‌های دینی مانند مندایی‌ها و مسیحیان برای حفظ تنوع فرهنگی بصره اهمیت دارد.

توسعه روستایی: سرمایه‌گذاری در کشاورزی و زیرساخت‌های روستایی می‌تواند مهاجرت به شهر را کاهش دهد.

۶. نتیجه‌گیری

شهر بصره با جمعیتی حدود ۱.۵ تا ۲ میلیون نفر، یکی از مراکز کلیدی عراق از نظر اقتصادی، فرهنگی و زیارتی است. ساختار جمعیتی آن شامل اکثریت عرب شیعه (۶۴-۶۹٪)، اقلیت سنی (۲۹-۳۴٪)، و گروه‌های کوچک مسیحی و مندایی است. جمعیت بصره جوان (میانگین سنی حدود ۲۰ سال)، عمدتاً شهری (۸۱٪)، و با نسبت جنسیتی متوازن است. با این حال، چالش‌هایی مانند فقر، بیکاری، و بحران آب، به‌ویژه در مناطق روستایی، توسعه جمعیتی و اجتماعی بصره را تهدید می‌کند. برای وبسایت اربعینی، افزودن نقشه‌های جمعیتی محلات، تصاویر موکب‌های اربعین، و داده‌های مربوط به زائران می‌تواند این محتوا را جذاب‌تر کند.