اربعینی : بغداد، پایتخت عراق و یکی از مهم‌ترین شهرهای تاریخی و فرهنگی جهان عرب و خاورمیانه، در کنار رود دجله در مرکز جغرافیایی عراق قرار دارد. این شهر با جمعیتی بیش از ۸ میلیون نفر (بر اساس سرشماری ۲۰۱۵) و مساحتی حدود ۶۷۳ کیلومتر مربع، نه‌تنها بزرگ‌ترین شهر عراق بلکه دومین شهر بزرگ جهان عرب پس از قاهره است. تاریخ بغداد به‌عنوان یک مرکز تمدن، علم، و فرهنگ به قرن هشتم میلادی بازمی‌گردد و فراز و نشیب‌های بسیاری را تجربه کرده است. این راهنما تاریخ کامل بغداد را از دوران پیش از تأسیس تا امروز به‌صورت جامع بررسی می‌کند و به جنبه‌های فرهنگی، سیاسی، و اجتماعی آن می‌پردازد.

۱. ریشه‌های تاریخی و پیش از تأسیس بغداد

۱.۱. منطقه میان‌رودان و تمدن‌های باستانی

بغداد در منطقه‌ای واقع شده که به‌عنوان میان‌رودان (بین‌النهرین)، گهواره تمدن بشری، شناخته می‌شود. این منطقه بین رودهای دجله و فرات از حدود ۶۰۰۰ سال پیش از میلاد شاهد ظهور تمدن‌های سومری، اکدی، بابلی، و آشوری بود. اختراع خط، ریاضیات، تقویم، و قوانین مدون (مانند قانون‌نامه حمورابی) از دستاوردهای این تمدن‌ها بود. شهر بابل، پایتخت حمورابی، در ۸۵ کیلومتری جنوب بغداد امروزی، یکی از بزرگ‌ترین شهرهای دنیای باستان بود.

۱.۲. تیسفون: پایتخت ساسانیان

پیش از تأسیس بغداد، منطقه‌ای که اکنون بغداد در آن قرار دارد، تحت نفوذ امپراتوری ساسانی بود. پایتخت ساسانیان، تیسفون (در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی بغداد امروزی)، یکی از بزرگ‌ترین شهرهای جهان در آن زمان بود. تیسفون مرکز سیاسی، اقتصادی، و فرهنگی ایران ساسانی بود و طاق کسری (ایوان مدائن)، بزرگ‌ترین طاق خشتی جهان، نماد شکوه آن به شمار می‌رفت. نام «بغداد» در آن زمان به منطقه‌ای کوچک در نزدیکی تیسفون اشاره داشت و در متون پیش از اسلام، از جمله تلمود یهودی، ذکر شده است. این نام از پارسی میانه به معنای «خداداد» (بغ: خدا، داد: داده‌شده) گرفته شده است. برخی نیز معتقدند که نام بغداد ممکن است از ریشه اکدی یا کردی (باغ: باغ، داد: عدالت) مشتق شده باشد.

۲. تأسیس بغداد و دوره عباسیان (۷۶۲–۱۲۵۸)

۲.۱. بنیان‌گذاری بغداد

بغداد به‌صورت رسمی در سال ۷۶۲ میلادی (۱۴۵ هجری قمری) توسط خلیفه منصور، دومین خلیفه عباسی، تأسیس شد. پس از سرنگونی امویان و انتقال خلافت از دمشق به عراق، منصور تصمیم گرفت پایتختی جدید بسازد که هم از نظر جغرافیایی استراتژیک باشد و هم به دور از تنش‌های سیاسی کوفه و بصره. او منطقه‌ای در کرانه غربی رود دجله را انتخاب کرد که به دلیل خاک حاصلخیز، دسترسی به آب، و موقعیت تجاری مناسب بود. بغداد با نام مدینه‌السلام (شهر صلح) ساخته شد و به دلیل طراحی مدور خود (الهام‌گرفته از شهرهای ساسانی و معماری یونانی) به «شهر مدور» نیز شهرت یافت. این طراحی شامل چهار دروازه اصلی (دروازه‌های بصره، کوفه، شام، و خراسان) و کاخ خلیفه در مرکز بود.

۲.۲. عصر طلایی اسلامی

در سده‌های نهم و دهم میلادی، بغداد به اوج شکوه خود رسید و به بزرگ‌ترین شهر جهان تبدیل شد. برخی منابع تخمین می‌زنند که جمعیت آن در این دوره به بیش از یک میلیون نفر رسیده بود، که برای آن زمان بی‌سابقه بود. بغداد به مرکز علم، فرهنگ، و تجارت جهان اسلام تبدیل شد و ویژگی‌های زیر آن را متمایز کرد:

• بیت‌الحکمه (خانه حکمت): این مرکز علمی که توسط هارون‌الرشید تأسیس و در زمان مأمون گسترش یافت، به ترجمه آثار یونانی، پارسی، و هندی به عربی اختصاص داشت. دانشمندانی مانند خوارزمی، فارابی، و ابن‌سینا در این فضا فعالیت داشتند.
• خاندان برمکیان: این خاندان ایرانی‌تبار نقش مهمی در گردآوری دانش از دانشگاه گندی‌شاپور و معرفی فرهنگ یونانی و هندی به جهان عرب داشتند.
• تجارت و جاده ابریشم: بغداد به دلیل موقعیت خود در مسیر جاده ابریشم، مرکز تجارت بین شرق و غرب بود.
• فرهنگ و ادبیات: بغداد محل وقوع داستان‌های «هزار و یک شب» بود و شاعران و نویسندگان برجسته‌ای در آن فعالیت می‌کردند.

در این دوره، بغداد نه‌تنها پایتخت خلافت عباسی بلکه نماد تمدن اسلامی در قرون وسطی بود. محله کرخ در بغداد در سده‌های دوم و سوم هجری به مرکز شیعیان تبدیل شد و تشیع از کوفه به این شهر منتقل شد.

۲.۳. افول تدریجی بغداد

از اواخر سده دهم، بغداد به دلیل ضعف خلفای عباسی و نفوذ خاندان‌های ایرانی (مانند آل‌بویه) و ترک (سلجوقیان) رو به افول گذاشت. درگیری‌های داخلی، جنگ‌های عباسیان، و کاهش قدرت مرکزی، شکوه بغداد را کاهش داد.

۲.۴. سقوط بغداد به دست مغولان (۱۲۵۸)

در سال ۱۲۵۸ میلادی، هولاکوخان مغول بغداد را محاصره کرد. خلیفه مستعصم تسلیم نشد و شهر به دست مغولان ویران شد. بیت‌الحکمه نابود شد، هزاران نفر کشته شدند، و رود دجله از خون و جوهر کتاب‌ها رنگین شد. این واقعه پایان خلافت عباسی و شکوه بغداد بود. شهر به ویرانه‌ای تبدیل شد و هرگز عظمت پیشین خود را بازنیافت.

۳. بغداد در دوره‌های میانی (۱۲۵۸–۱۹۲۰)

۳.۱. بازسازی در دوره ایلخانان

پس از ویرانی مغولان، بغداد در دوره ایلخانان (سده‌های ۱۳ و ۱۴ میلادی) بازسازی شد، اما به‌عنوان یک شهر محلی و نه پایتخت جهانی. تجارت و کشاورزی در منطقه دجله تا حدی احیا شد، اما بغداد دیگر مرکز فرهنگی جهان اسلام نبود.

۳.۲. فتح توسط تیمور لنگ (۱۴۰۱)

در سال ۱۴۰۱ میلادی، تیمور لنگ بغداد را فتح و بار دیگر ویران کرد. این حمله ضربه دیگری به شهر وارد کرد و جمعیت آن به شدت کاهش یافت.

۳.۳. دوره صفویان و عثمانیان

بغداد در سده‌های بعدی بین صفویان و عثمانیان دست‌به‌دست شد:

• ۱۵۰۸: بغداد به دست شاه اسماعیل صفوی فتح شد.
• ۱۵۳۴: سلطان سلیمان قانونی عثمانی شهر را بازپس گرفت.
• ۱۶۳۸: مراد چهارم عثمانی بغداد را از شاه صفی صفوی گرفت، و از آن پس بغداد تا پایان جنگ جهانی اول تحت حاکمیت عثمانی باقی ماند.

در این دوره، بغداد به یک مرکز تجاری و مذهبی منطقه‌ای تبدیل شد. کاظمین، منطقه‌ای در شمال بغداد، به دلیل وجود حرم امام موسی کاظم (ع) و امام محمد تقی (ع) به یکی از مهم‌ترین مراکز زیارتی شیعیان تبدیل شد.

۴. بغداد در دوره مدرن (۱۹۲۰–تاکنون)

۴.۱. تشکیل کشور عراق و قیمومیت بریتانیا

پس از جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی، بغداد تحت قیمومیت بریتانیا (۱۹۲۰) قرار گرفت. در سال ۱۹۲۱، فیصل اول به‌عنوان پادشاه عراق انتخاب شد و بغداد به پایتخت کشور تازه‌تأسیس عراق تبدیل شد. در سال ۱۹۳۲، عراق استقلال یافت و بغداد به مرکز سیاسی، اقتصادی، و فرهنگی کشور تبدیل شد.

۴.۲. جمهوری عراق و دوران صدام حسین

پس از کودتای ۱۹۵۸ و سرنگونی پادشاهی، عراق به جمهوری تبدیل شد. در دوران صدام حسین (۱۹۷۹–۲۰۰۳)، بغداد شاهد توسعه زیرساخت‌ها (مانند کاخ فاو) و همزمان سرکوب سیاسی بود. جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰–۱۹۸۸) و جنگ خلیج فارس (۱۹۹۱) خسارات زیادی به شهر وارد کرد.

۴.۳. اشغال آمریکا و جنگ عراق (۲۰۰۳)

در سال ۲۰۰۳، بغداد در جریان حمله آمریکا به عراق بمباران شد و در روزهای ۷ تا ۹ آوریل تحت کنترل نیروهای آمریکایی درآمد. موزه ملی عراق غارت شد و بسیاری از آثار باستانی میان‌رودان، بابل، و ایران باستان از بین رفت یا دزدیده شد. در سال‌های پس از اشغال، بغداد شاهد ناامنی، بمب‌گذاری‌ها، و درگیری‌های فرقه‌ای بود. در سال ۲۰۱۲، بغداد به دلیل ناامنی و مشکلات زیرساختی به‌عنوان بدترین شهر جهان برای زندگی رتبه‌بندی شد.

۴.۴. بغداد امروز

از سال ۲۰۱۵، با کاهش درگیری‌ها و تلاش‌های بازسازی، بغداد بار دیگر به‌عنوان یک ابرشهر در خاورمیانه ظهور کرده است. این شهر همچنان مرکز سیاسی، اقتصادی، و فرهنگی عراق است و جاذبه‌های تاریخی و مذهبی آن گردشگران و زائران را جذب می‌کند. حرم کاظمین، موزه ملی عراق (بازسازی‌شده در ۲۰۱۵)، یادمان الشهید، و طاق کسری از مهم‌ترین جاذبه‌های بغداد هستند. خیابان متنبی، مرکز فرهنگی و کتاب‌فروشی‌ها، و مراکز تجاری مدرن مانند بغداد مال نیز به جذابیت شهر افزوده‌اند.

۵. فرهنگ و اهمیت بغداد

۵.۱. تنوع قومی و مذهبی

بغداد از نظر قومی و مذهبی متنوع است:

اکثریت: عرب‌ها (۷۰٪) و شیعیان (۶۰٪).

اقلیت‌ها: کردها، ترکمن‌ها، آشوری‌ها، و سنی‌ها (۳۷٪).

ادیان دیگر مانند مسیحیت، یهودیت، و یزیدی نیز در شهر حضور دارند. محله‌های تاریخی مانند کرخ (شیعه‌نشین در گذشته) و کاظمین همچنان هویت فرهنگی خود را حفظ کرده‌اند.

۵.۲. میراث فرهنگی

بغداد به دلیل تاریخ غنی خود، میزبان آثار باستانی و بناهای تاریخی است:

طاق کسری: نماد معماری ساسانی.

موزه ملی عراق: حاوی آثار تمدن‌های میان‌رودان، بابل، و ایران باستان.

مسجد ام‌القرا و حرم کاظمین: مراکز مذهبی و معماری.

یادمان الشهید: بنای یادبود سربازان جنگ ایران و عراق.

۵.۳. زندگی مدرن

بغداد امروز ترکیبی از سنت و مدرنیته است. بازارهای سنتی، رستوران‌های محلی با غذاهایی مانند سمک مسگوف (ماهی کبابی)، و کافه‌های مدرن در کنار آسمان‌خراش‌ها و مراکز تجاری، فضای پویایی به شهر بخشیده‌اند. بااین‌حال، چالش‌هایی مانند ترافیک، آلودگی، و گرانی همچنان وجود دارد.

۶. چالش‌ها و چشم‌انداز آینده

۶.۱. چالش‌ها

امنیت: اگرچه وضعیت امنیتی از دهه ۲۰۰۰ بهبود یافته، تهدیدات پراکنده همچنان وجود دارد.

زیرساخت‌ها: بازسازی پس از جنگ کند بوده و مشکلاتی مانند کمبود آب آشامیدنی و برق در برخی مناطق دیده می‌شود.

میراث فرهنگی: غارت آثار تاریخی در ۲۰۰۳ و تخریب بناها در درگیری‌ها، میراث بغداد را تهدید می‌کند.

۶.۲. چشم‌انداز

دولت عراق و سرمایه‌گذاران بین‌المللی در تلاش‌اند تا بغداد را به یک مرکز گردشگری و تجاری منطقه‌ای تبدیل کنند. پروژه‌های بازسازی مانند مرمت موزه ملی عراق و توسعه زیرساخت‌های شهری، نویدبخش آینده‌ای روشن‌تر هستند. همچنین، موقعیت بغداد به‌عنوان یک مرکز زیارتی برای شیعیان (به‌ویژه در کاظمین) و تاریخ غنی آن، پتانسیل جذب گردشگران را افزایش داده است.

۷. توصیه‌های سفر به بغداد

برای مسافرانی که قصد بازدید از بغداد را دارند:

بهترین زمان سفر: پاییز (مهر تا آبان) به دلیل آب‌وهوای معتدل و ایام زیارتی مانند اربعین.

حمل‌ونقل: استفاده از تاکسی‌های معتبر یا ون‌های زیارتی؛ مراقبت از وسایل شخصی در مکان‌های شلوغ.

امنیت: بررسی وضعیت امنیتی قبل از سفر و پرهیز از مناطق ناآرام.

پول: دینار عراقی نقد همراه داشته باشید، زیرا کارت‌خوان‌ها محدودند (۱ دلار ≈ ۱,۴۶۰ دینار، بر اساس ۲۰۲۰).

جاذبه‌ها:

زیارت حرم کاظمین برای آرامش معنوی.

بازدید از موزه ملی عراق برای کاوش در تاریخ میان‌رودان.

گشت‌وگذار در خیابان متنبی برای تجربه فرهنگی و خرید کتاب.

لذت بردن از سمک مسگوف در رستوران‌های کنار دجله.

۸. نتیجه‌گیری

بغداد، شهری با تاریخ پرفرازونشیب، از گهواره تمدن میان‌رودان تا پایتخت شکوهمند عباسیان، و از ویرانی‌های مغولان تا بازسازی مدرن، همواره یکی از مهم‌ترین شهرهای خاورمیانه بوده است. این شهر با میراث فرهنگی غنی، تنوع قومی و مذهبی، و جاذبه‌های تاریخی و زیارتی، همچنان قلب تپنده عراق است. با وجود چالش‌های امنیتی و زیرساختی، بغداد در حال بازسازی هویت خود به‌عنوان یک مرکز فرهنگی و تجاری است. بازدید از بغداد، سفری به عمق تاریخ، فرهنگ، و معنویت خاورمیانه است که می‌تواند تجربه‌ای فراموش‌نشدنی برای هر مسافری باشد.

منابع:

• ویکی‌پدیا، «بغداد» و «تاریخ بغداد»
• اطلاعات تاریخی از پست‌های شبکه X
• راهنمای سفر به بغداد، کجارو
• مای سفر، راهنمای گردشگری بغداد

کلمات کلیدی  

تاریخ بغداد، پایتخت عراق، تمدن میان‌رودان، دوره عباسیان، شهر مدور، بیت‌الحکمه، سقوط بغداد، هولاکوخان، ایلخانان، تیمور لنگ، صفویان، عثمانیان، قیمومیت بریتانیا، جمهوری عراق، صدام حسین، اشغال آمریکا، جنگ عراق، بغداد امروز، حرم کاظمین، موزه ملی عراق، خیابان متنبی، طاق کسری، فرهنگ بغداد، تنوع قومی بغداد، اقتصاد بغداد، گردشگری بغداد، چالش‌های بغداد، آینده بغداد، راهنمای سفر بغداد، آثار باستانی بغداد