اربعینی : موصل، سومین شهر بزرگ عراق و مرکزونیز مرکز استان نینوا، در کرانه شرقی رود دجله در شمال عراق واقع شده است. این شهر، اگرچه گاهی به اشتباه به‌عنوان بخشی از اقلیم کردستان عراق در نظر گرفته می‌شود، از نظر سیاسی تحت حاکمیت دولت مرکزی عراق قرار دارد، اما به دلیل نزدیکی به مناطق کردنشین و حضور جمعیت کرد، پیوندهای فرهنگی و تاریخی با کردستان عراق دارد. ساختار شهری موصل، با ترکیبی از بافت تاریخی و مدرن، نتیجه قرن‌ها تحولات تاریخی، تنوع قومی، و تأثیر جنگ‌های اخیر، به‌ویژه اشغال داعش (۲۰۱۴-۲۰۱۷) است. این راهنما به بررسی جامع ساختار شهری موصل، تقسیمات شهری، محلات کلیدی، ویژگی‌های معماری، زیرساخت‌ها، و وضعیت کنونی پس از بازسازی می‌پردازد. اطلاعات بر اساس منابع معتبر وب و داده‌های موجود تا تاریخ ۳ می ۲۰۲۵ تنظیم شده است.

۱. ساختار کلی شهری موصل

موصل به دلیل موقعیت جغرافیایی در دشت حاصلخیز جزیره و نزدیکی به رود دجله، به دو بخش اصلی شرقی و غربی تقسیم می‌شود که توسط پنج پل اصلی (مانند پل قدیم و پل آهنین) به هم متصل شده‌اند. این تقسیم‌بندی، ساختار شهری را به دو بافت متمایز تقسیم کرده است:

بخش غربی (شهر قدیم):

• مرکز تاریخی و فرهنگی موصل، با کوچه‌های باریک، بازارهای سرپوشیده، مساجد تاریخی (مانند مسجد نوری)، و کلیساها (مانند کلیسای التحیرا).
• بافت سنتی با خانه‌های سنگی و معماری عربی-اسلامی.
• به شدت در جریان نبرد علیه داعش (۲۰۱۶-۲۰۱۷) آسیب دید، اما بازسازی آن در جریان است.

بخش شرقی موصل :

• مدرن‌تر، با مناطق مسکونی جدید، دانشگاه موصل، مراکز تجاری، و زیرساخت‌های بهبودیافته.
• کمتر از شهر قدیم آسیب دید و محل ادارات دولتی و بیمارستان‌ها است.

حومه موصل:

• شامل مناطق روستایی و شهرهای کوچک مانند تلعفر (ترکمن‌نشین)، باشیک (تحت تأثیر کردها)، و قیاره (منطقه نفتی).
• این مناطق اغلب محل تنش‌های قومی و مذهبی بوده‌اند.

ویژگی‌های کلی ساختار شهری موصل:

• بافت تاریخی: شهر قدیم با بازارهای سرپوشیده و بناهای مذهبی.
• بافت مدرن: مناطق شرقی با خیابان‌های عریض و ساختمان‌های جدید.
• تقسیم قومی-مذهبی: محلات اغلب بر اساس قومیت (عرب، کرد، آشوری) یا مذهب (سنی، شیعه، مسیحی) شکل گرفته‌اند.
• تأثیر جنگ: تخریب گسترده در شهر قدیم و بازسازی ناقص در برخی مناطق.

۲. محلات کلیدی موصل

موصل دارای ده‌ها محله است که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. در زیر، محلات مهم در بخش‌های شرقی، غربی، و حومه معرفی شده‌اند:

۲.۱. محلات بخش غربی (شهر قدیم)

فیصله:

• یکی از قدیمی‌ترین محلات موصل، نزدیک مسجد نوری و بازار سرای.
• محل زندگی اعراب و اقلیت‌های شیعه (تا پیش از ۲۰۱۴).
• ویژگی: کوچه‌های باریک، خانه‌های سنتی، و بازارهای محلی.
• وضعیت: به شدت در نبرد داعش تخریب شد، اما بازسازی در جریان است.

زینجلی:

• محله‌ای تاریخی با بناهای عثمانی و اسلامی، نزدیک کلیسای التحیرا.
• محل زندگی اقلیت‌های مسیحی (آشوریان) پیش از مهاجرت در ۲۰۱۴.
• ویژگی: معماری سنتی، بازارهای کوچک، و آثار تاریخی.
• وضعیت: در حال بازسازی با حمایت یونسکو.

المیان:

• محله‌ای تجاری و مسکونی نزدیک پل قدیم.
• مرکز فعالیت‌های اقتصادی در شهر قدیم.
• ویژگی: مغازه‌های سنتی، کارگاه‌های صنایع‌دستی (مانند فرش‌بافی).
• وضعیت: آسیب‌دیده، اما بازارها دوباره فعال شده‌اند.

باب‌الطوب:

• محله‌ای نزدیک دروازه‌های تاریخی شهر، با بازارهای سرپوشیده.
• ویژگی: مرکز خرید سوغاتی، ادویه‌جات، و منسوجات.
• وضعیت: بخشی از بازارها بازسازی شده‌اند.

۲.۲. محلات بخش شرقی موصل

الغزلانی:

• یکی از بزرگ‌ترین محلات شرقی، با مناطق مسکونی مدرن و ادارات دولتی.
• محل زندگی اعراب سنی و برخی خانواده‌های کرد.
• ویژگی: خیابان‌های عریض، پارک‌ها، و مراکز خرید کوچک.
• وضعیت: کمترین آسیب در جنگ، زیرساخت‌های بهبودیافته.

المثنی:

• محله‌ای نزدیک دانشگاه موصل، با جمعیت دانشجویی و اساتید.
• ویژگی: مراکز علمی، کتابخانه‌ها، و کافه‌های مدرن.
• وضعیت: فعال و در حال توسعه.

الشفاء:

• محله‌ای مسکونی و تجاری با بیمارستان‌ها و کلینیک‌ها.
• ویژگی: مراکز درمانی، بازارهای مدرن، و آپارتمان‌های جدید.
• وضعیت: زیرساخت‌های قوی، مناسب برای زندگی مدرن.

النور:

• محله‌ای با جمعیت مختلط (عرب، کرد، ترکمن).
• ویژگی: پارک‌های عمومی، مساجد جدید، و مناطق مسکونی.
• وضعیت: در حال رشد با پروژه‌های ساختمانی.

۲.۳. حومه و مناطق اطراف موصل

تلعفر (۶۰ کیلومتری غرب):

• شهری با اکثریت ترکمن (سنی و شیعه).
• ویژگی: بازارهای محلی، کشاورزی، و بناهای تاریخی.
• وضعیت: پس از آزادسازی از داعش، بازسازی محدود.

باشیک (۲۰ کیلومتری شمال شرق):

• منطقه‌ای با نفوذ کردها و اقلیت یزیدی.
• ویژگی: کشاورزی، معابد یزیدی، و طبیعت سرسبز.
• وضعیت: تحت کنترل نسبی پیشمرگه کردستان، امن‌تر از موصل.

قیاره (۵۰ کیلومتری جنوب):

• منطقه نفتی با چاه‌های فعال.
• ویژگی: تأسیسات نفتی، پایگاه نظامی، و شهرک‌های کارگری.
• وضعیت: فعال، اما تحت نظارت شدید امنیتی.

۳. ویژگی‌های معماری و شهرسازی موصل

معماری موصل ترکیبی از سبک‌های تاریخی و مدرن است که تحت تأثیر تمدن‌های مختلف شکل گرفته است:

معماری سنتی (شهر قدیم):

• مصالح: سنگ، آجر، و گچ.
• ویژگی‌ها: کوچه‌های باریک، حیاط‌های مرکزی، و پنجره‌های مشبک (مشرفیه).
• نمونه‌ها: خانه‌های عثمانی، مساجد با گنبد و مناره (مانند مسجد نوری)، و کلیساهای آشوری.

معماری مدرن موصل (بخش شرقی):

• مصالح: بتن و شیشه.
• ویژگی‌ها: ساختمان‌های چندطبقه، خیابان‌های عریض، و طراحی کاربردی.
• نمونه‌ها: دانشگاه موصل، بیمارستان الشفاء، و مراکز خرید.

بازارهای سرپوشیده موصل:

• مانند بازار سرای و باب‌الطوب، با سقف‌های قوسی و مغازه‌های کوچک.
• ویژگی: تهویه طبیعی، مناسب برای آب‌وهوای گرم تابستان.

پل‌ها موصل:

• پنج پل اصلی (پل قدیم، پل آهنین، پل جدید) با طراحی‌های تاریخی و مدرن.
• نقش: اتصال بخش‌های شرقی و غربی، نماد وحدت شهر.

۴. زیرساخت‌های شهری موصل

• زیرساخت‌های موصل به دلیل جنگ علیه داعش آسیب جدی دید، اما بازسازی در حال انجام است.

حمل‌ونقل:

• جاده‌ها: خیابان‌های اصلی در بخش شرقی بازسازی شده‌اند، اما کوچه‌های شهر قدیم همچنان تخریب‌شده هستند.
• پل‌ها: چهار پل از پنج پل اصلی بازسازی شده‌اند.
• فرودگاه: فرودگاه بین‌المللی موصل (جنوب شهر) پس از ۲۰۱۹ دوباره فعال شد، با پروازهای محدود به بغداد و اربیل.
• حمل‌ونقل عمومی: تاکسی‌ها و مینی‌بوس‌ها رایج‌اند؛ سیستم اتوبوس‌رانی شهری وجود ندارد.

آب و برق موصل:

• آب: تأمین از رود دجله و سد موصل، اما سیستم توزیع در برخی محلات ضعیف است.
• برق: قطعی‌های مکرر، اما پروژه‌های بازسازی شبکه در جریان است.

خدمات شهری موصل:

• بیمارستان‌ها: بیمارستان الشفاء و کلینیک‌های خصوصی در بخش شرقی فعال‌اند.
• آموزش: دانشگاه موصل و مدارس ابتدایی/متوسطه در حال احیا هستند.
• فاضلاب: سیستم فاضلاب در شهر قدیم ضعیف است، اما در بخش شرقی بهبود یافته.

۵. ترکیب جمعیتی محلات موصل

• محلات موصل اغلب بر اساس قومیت و مذهب شکل گرفته‌اند، اگرچه مهاجرت‌های ناشی از جنگ این ترکیب را تغییر داده است:
• اعراب: اکثریت در فیصله، الغزلانی، و المثنی (عمدتاً سنی، با اقلیت شیعه).
• کردها: حضور در الغزلانی، النور، و باشیک (عمدتاً سنی).
• آشوریان: پیش از ۲۰۱۴ در زینجلی و فیصله (مسیحی)، اکنون تعداد کمی بازگشته‌اند.
• ترکمن‌ها: در تلعفر و برخی محلات شرقی (سنی و شیعه).
• شبک‌ها و یزیدی‌ها: در حومه (مانند باشیک و سنجار).

۶. تأثیر جنگ و بازسازی موصل

• اشغال داعش (۲۰۱۴-۲۰۱۷) و نبرد آزادسازی موصل (۲۰۱۶-۲۰۱۷) ساختار شهری را به شدت تحت تأثیر قرار داد:

تخریب موصل:

• شهر قدیم (فیصله، زینجلی) تا ۸۰٪ تخریب شد.
• بناهای تاریخی (مسجد نوری، کلیسای التحیرا) آسیب جدی دیدند.
• زیرساخت‌های آب، برق، و فاضلاب در بسیاری از محلات از بین رفت.

بازسازی موصل:

• پروژه‌های بین‌المللی: یونسکو، امارات، و بانک جهانی در بازسازی مسجد نوری، کلیساها، و بازارها مشارکت دارند.
• دولت عراق: تمرکز بر بازسازی پل‌ها، جاده‌ها، و بیمارستان‌ها.
• وضعیت کنونی: بخش شرقی تقریباً بازسازی شده، اما شهر قدیم همچنان نیاز به سرمایه‌گذاری دارد.

چالش‌ها:

• کمبود بودجه و فساد اداری.
• بازگشت کند اقلیت‌ها (آشوریان، شیعیان).
• تنش‌های قومی در حومه (مانند تلعفر).

۷. جاذبه‌های شهری در محلات موصل

محلات موصل میزبان جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی متعددی هستند:

فیصله:

• مسجد نوری: با مناره حدباء (در حال بازسازی).
• بازار سرای: مرکز خرید سنتی و سوغاتی.

زینجلی:

• کلیسای التحیرا: بنای مسیحی تاریخی (بازسازی‌شده).
• خانه‌های عثمانی: معماری سنتی با حیاط‌های مرکزی.

باب‌الطوب:

• بازار باب‌الطوب: برای خرید منسوجات و ادویه‌جات.

المثنی:

• دانشگاه موصل: مرکز علمی با کتابخانه بزرگ.

النور:

• پارک النور: فضای سبز برای تفریح خانوادگی.

۸. توصیه‌ها برای بازدید و زندگی

بازدید:

• بهترین محلات: فیصله و زینجلی برای تاریخ، الغزلانی و المثنی برای تجربه مدرن.
• زمان مناسب: بهار (مارس-می) و پاییز (سپتامبر-نوامبر) به دلیل آب‌وهوای معتدل.
• امنیت: هماهنگی با مقامات محلی یا آژانس‌های معتبر ضروری است.
• حمل‌ونقل: تاکسی و Careem برای جابه‌جایی در محلات.

زندگی:

• محلات مناسب: الغزلانی و الشفاء برای زیرساخت‌های بهتر و امنیت.
• هزینه: اجاره آپارتمان در بخش شرقی: ۲۰۰ تا ۵۰۰ دلار در ماه.
• زبان: عربی و کردی رایج؛ انگلیسی در دانشگاه و هتل‌ها صحبت می‌شود.

۹. منابع و اطلاعات تکمیلی

کتاب‌ها:

• «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت‌های شرقی» اثر گای لسترنج.
• «عراق: تاریخ و جغرافیا» (منابع دانشگاهی).

سایت‌ها:

• یونسکو (پروژه‌های بازسازی موصل).
• Al-Monitor (اخبار وضعیت شهری).
• ویکی‌پدیا (صفحه موصل و نینوا).

داده‌های محلی:

• گزارش‌های دانشگاه موصل درباره بازسازی.
• منابع خبری عراقی مانند Rudaw برای مناطق کردنشین.

۱۰. جمع‌بندی

ساختار شهری موصل، با تقسیم به بخش‌های شرقی (مدرن) و غربی (تاریخی)، ترکیبی از سنت و مدرنیته را نشان می‌دهد. محلات فیصله، زینجلی، و الغزلانی هرکدام ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارند، از بازارهای سنتی تا مراکز علمی مدرن. اگرچه جنگ علیه داعش آسیب‌های جدی به شهر وارد کرد، بازسازی با حمایت بین‌المللی در حال احیای موصل است. گرچه موصل بخشی از اقلیم کردستان نیست، اما حضور کردها و نزدیکی به اربیل و سلیمانیه، آن را به بخشی از پازل فرهنگی شمال عراق تبدیل کرده است. برای بازدید یا زندگی، بخش شرقی به دلیل زیرساخت‌های بهتر توصیه می‌شود، اما شهر قدیم همچنان قلب تاریخی موصل باقی می‌ماند.

کلمات کلیدی:

ساختار شهری موصل- محلات موصل- بخش غربی موصل- شهر قدیم موصل- بخش شرقی موصل- فیصله- زینجلی- الغزلانی- المثنی- حومه موصل- تلعفر- باشیک- معماری موصل- زیرساخت های موصل- بازسازی موصل- ترکیب جمعیتی موصل- جنگ و موصل- جاذبه های شهری موصل- پل های موصل- بازار سرای- مسجد نوری- دانشگاه موصل- فرودگاه موصل- حمل و نقل موصل- آب و برق موصل- زندگی در موصل- بازدید از موصل- تنوع قومی موصل- میراث فرهنگی موصل- توسعه شهری موصل.