اربعینی : دانشنامه راهنمای سفر به عراق – شهرهای عراق – بصره، دومین شهر بزرگ عراق و مرکز استان بصره، در جنوب این کشور و در کرانه شط‌العرب (اروندرود) قرار دارد. این شهر بندری با موقعیت استراتژیک نزدیک به خلیج فارس، تاریخچه‌ای غنی از دوره‌های اسلامی، عثمانی و مدرن دارد و به دلیل شبکه کانال‌های آبی‌اش به «ونیز خاورمیانه» شهرت یافته است. ساختار شهری بصره ترکیبی از بافت تاریخی، محلات مدرن و مناطق صنعتی است که تحت تأثیر جغرافیا، تاریخ و اقتصاد منطقه شکل گرفته است. این مقاله به‌طور جامع به ساختار شهری بصره، تاریخچه توسعه شهر، ویژگی‌های کالبدی، محلات اصلی و نقش آن‌ها در هویت شهر می‌پردازد.

۱. تاریخچه و شکل‌گیری ساختار شهری بصره

بصره در سال ۱۴ هجری قمری (۶۳۶ میلادی) به دستور عمر بن خطاب، خلیفه دوم، توسط عتبه بن غزوان به‌عنوان اردوگاه نظامی تأسیس شد. این شهر بر بقایای سکونتگاه ایرانی وهشت‌آباد اردشیر و در منطقه‌ای به نام «الخریبه» بنا شد که زمینی سفت و مناسب در میان تالاب‌های جنوب عراق داشت.

دوره اسلامی اولیه:

بصره ابتدا به‌عنوان پادگانی برای لشکریان اسلام طراحی شد و شامل کلبه‌های نی و سپس بناهای خشتی بود. زمین‌های شهر میان قبایل عربی تقسیم شد و ساختار اولیه آن حول مسجد جامع و بازارها شکل گرفت.

موقعیت استراتژیک بصره در ۱۵ کیلومتری شط‌العرب، امکان نظارت بر مسیرهای تجاری خلیج فارس و ایران را فراهم کرد.

دوره‌های اموی و عباسی:

بصره در سده دوم هجری به شهری بزرگ تبدیل شد و مرکز فقه، کلام و زبان عربی بود. بناهایی مانند قشله بصر (مقر حکومتی) و شناشیل (خانه‌های با بالکن‌های چوبی) در این دوره توسعه یافتند.

دوره عثمانی:

در دوره عثمانی، بصره به بندری کلیدی در تجارت خلیج فارس تبدیل شد. کانال‌های آبی، مانند نهر الابولا، برای اتصال شهر به شط‌العرب گسترش یافتند و محلات جدیدی شکل گرفتند.

دوره مدرن:

شهر جدید بصره از به‌هم‌پیوستن سه شهر کوچک بصره، عشار و معقل و روستاهای اطراف نهر عشار تشکیل شده است. این توسعه در قرن بیستم و با کشف نفت و رشد صنایع پتروشیمی شدت گرفت.

جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸) و درگیری‌های بعدی به زیرساخت‌های بصره آسیب زد، اما بازسازی‌های اخیر، به‌ویژه با سرمایه‌گذاری ژاپن در سال ۲۰۱۲، به مدرن‌سازی شهر کمک کرده است.

۲. ویژگی‌های کالبدی و ساختار شهری بصره

بصره در جلگه‌ای رسوبی با ارتفاع ۱ تا ۱.۸ متر از سطح دریا قرار دارد و توسط نخلستان‌های گسترده (حدود ۱۸ میلیون درخت) و تالاب‌های اهوار احاطه شده است. ساختار شهری بصره تحت تأثیر جغرافیا، آب‌وهوا و اقتصاد منطقه شکل گرفته است.

شبکه کانال‌های آبی:

شبکه کانال‌های منشعب از شط‌العرب، مانند نهر عشار و نهر الابولا، ستون فقرات ساختار شهری بصره هستند. این کانال‌ها، که شهر را به «ونیز خاورمیانه» ملقب کرده‌اند، برای حمل‌ونقل، کشاورزی و تجارت استفاده می‌شوند.

محلات بصره اغلب حول این کانال‌ها شکل گرفته‌اند و پل‌های متعدد، مانند پل عشار، آن‌ها را به هم متصل می‌کنند.

بافت شهری:

بافت تاریخی: شامل محلاتی مانند عشار و بصره قدیم، با بناهای شناشیل، مساجد قدیمی و بازارهای سنتی مانند بازار الاشار.

بافت مدرن: شامل مناطق صنعتی، مانند مناطق نزدیک پالایشگاه بصره، و محلات مسکونی جدیدتر در حومه شهر.

بافت روستایی: روستاهای اطراف، مانند ابوالخصیب، با نخلستان‌ها و خانه‌های سنتی، بخشی از ساختار شهری گسترده بصره هستند.

محورهای اصلی:

محور کورنیش بصره، در امتداد شط‌العرب، مرکز فعالیت‌های تفریحی و تجاری است.

جاده‌های اصلی، مانند جاده بصره-نجف و بصره-شلمچه، محلات را به هم و به شهرهای دیگر متصل می‌کنند.

اقلیم و تأثیر آن:

آب‌وهوای گرم و مرطوب بصره (دمای تابستان تا ۵۰ درجه سانتی‌گراد) باعث شده بناها با مصالح مقاوم مانند خشت و چوب (در شناشیل) ساخته شوند. تهویه طبیعی در معماری شناشیل نقش کلیدی دارد.

طوفان‌های گردوغبار و بالا آمدن سطح آب خلیج فارس به دلیل تغییرات اقلیمی، توسعه شهری را با چالش‌هایی مواجه کرده است.

۳. محلات اصلی و عناوین بصره

بصره به‌عنوان شهری بزرگ با بیش از ۳ میلیون نفر جمعیت، شامل محلات متعددی است که هرکدام هویت و ویژگی‌های خاص خود را دارند. اطلاعات دقیق درباره نام تمام محلات به دلیل کمبود منابع جامع محدود است، اما محلات کلیدی و شناخته‌شده بصره عبارت‌اند از:

عشار – حی العشار:

• تاریخچه کوتاه: عشار یکی از قدیمی‌ترین محلات بصره است که از دوره اسلامی اولیه شکل گرفت و در دوره عثمانی به مرکز تجاری و فرهنگی تبدیل شد. این محله در جنگ ایران و عراق آسیب دید، اما بازسازی‌های اخیر آن را به یکی از پویاترین مناطق شهر تبدیل کرده است.
• وجه تسمیه: نام «عشار» احتمالاً از «نهر عشار» گرفته شده که به معنای «رودخانه دهم» است، زیرا این نهر یکی از انشعابات متعدد شط‌العرب بود. برخی منابع محلی معتقدند که نام آن به «عشر» (ده) اشاره دارد، به دلیل تقسیم‌بندی قبیله‌ای زمین‌ها در این منطقه.
• ویژگی‌ها: مرکز تجاری و فرهنگی با بازارهای سنتی، مانند بازار عشار، و بناهای تاریخی مانند شناشیل البصره. نهر عشار این محله را به دو بخش تقسیم می‌کند.
• جاذبه‌ها: رستوران‌های ساحلی، کافه‌های مدرن، پل عشار.

معقل – حی المعقل:

• تاریخچه کوتاه: معقل در دوره عثمانی توسعه یافت و به دلیل نزدیکی به شط‌العرب، بندری کلیدی برای تجارت بود. این محله در قرن بیستم به مرکز حمل‌ونقل و بازرگانی تبدیل شد و بندر معقل هنوز فعال است.
• وجه تسمیه: نام «معقل» در عربی به معنای «دژ» یا «محل امن» است، که به نقش این محله به‌عنوان پایگاه نظامی و تجاری در دوره عثمانی اشاره دارد.
• ویژگی‌ها: ترکیبی از بافت مسکونی و تجاری با خانه‌های سنتی و مدرن.
• جاذبه‌ها: مسجد الکواز (از دوره عباسی)، بازارهای محلی، بندر معقل.

بصره قدیم – البصره القدیمه:

• تاریخچه کوتاه: این محله هسته اولیه شهر بصره است که در سال ۱۴ هجری حول مسجد جامع شکل گرفت. بصره قدیم در دوره عباسی مرکز علمی و دینی بود و علمایی مانند حسن بصری در آن فعالیت داشتند.
• وجه تسمیه: نام «بصره قدیم» به قدمت این محله و نقش آن به‌عنوان مرکز تأسیس شهر اشاره دارد. واژه «بصره» خود به معنای «زمین سنگلاخ» یا «مکانی با دید وسیع» است.
• ویژگی‌ها: شامل بناهای شناشیل، قشله بصر (مقر حکومتی عثمانی)، و آرامگاه‌هایی مانند مقبره حسن بصری و صدرالدین شیرازی.
• جاذبه‌ها: مسجد جامع بصره، موزه بصره، بافت تاریخی با خیابان‌های باریک.

ابوالخصیب – أبو الخصیب:

• تاریخچه کوتاه: ابوالخصیب از دوره‌های اولیه اسلامی به‌عنوان منطقه‌ای کشاورزی شناخته می‌شد و در قرن بیستم به دلیل نخلستان‌هایش شهرت یافت. این منطقه در ایام اربعین میزبان زائران است.
• وجه تسمیه: نام «ابوالخصیب» به یکی از شخصیت‌های قبیله‌ای یا زمین‌داران محلی در دوره اسلامی نسبت داده می‌شود. برخی منابع آن را به «خصیب» (حاصلخیز) مرتبط می‌دانند، به دلیل خاک غنی منطقه.
• ویژگی‌ها: مرکز تولید خرما و کشاورزی، با بافت روستایی-شهری.
• جاذبه‌ها: قایق‌سواری در کانال‌ها، بازارهای محلی خرما.

الزبیر – الزبیر:

• تاریخچه کوتاه: الزبیر در قرن هفتم میلادی به دلیل جنگ جمل و کشته شدن زبیر بن عوام در این منطقه اهمیت یافت. این محله در دوره عثمانی توسعه یافت و امروز شهری اقماری با هویت زیارتی است.
• وجه تسمیه: نام «الزبیر» از زبیر بن عوام، صحابی پیامبر (ص)، گرفته شده که آرامگاهش در این منطقه قرار دارد.
• ویژگی‌ها: ترکیبی از بافت مسکونی و زیارتی.
• جاذبه‌ها: زیارتگاه زبیر، بازارهای محلی.

الفاو – الفاو:

• تاریخچه کوتاه: الفاو از دوره ساسانی به‌عنوان بندری مهم شناخته می‌شد و در دوره عثمانی و مدرن توسعه یافت. این منطقه در جنگ ایران و عراق اهمیت استراتژیک داشت.
• وجه تسمیه: نام «الفاو» احتمالاً از ریشه آرامی یا عربی به معنای «دهانه» یا «محل ورود آب» گرفته شده، که به موقعیت آن در نزدیکی خلیج فارس اشاره دارد.
• ویژگی‌ها: مرکز فعالیت‌های بندری و صنعتی.
• جاذبه‌ها: مناظر ساحلی، بناهای یادبود جنگ.

القرنه – القرنه:

• تاریخچه کوتاه: القرنه از دوره‌های پیش از اسلام به دلیل موقعیتش در محل تلاقی دجله و فرات اهمیت داشت. این منطقه در دوره اسلامی به مرکز کشاورزی تبدیل شد.
• وجه تسمیه: نام «القرنه» به معنای «شاخ» یا «محل تلاقی» است، که به پیوستن دو رود دجله و فرات در این منطقه اشاره دارد.
• ویژگی‌ها: بافت کشاورزی و مسکونی با نخلستان‌ها و تالاب‌های کوچک.
• جاذبه‌ها: طبیعت‌گردی، بازدید از تالاب‌های اهوار.

المدینه – المدینه:

• تاریخچه کوتاه: المدینه در قرن بیستم به‌عنوان منطقه‌ای مسکونی جدید توسعه یافت و با تأسیس دانشگاه بصره در سال ۱۹۶۴ اهمیت آموزشی پیدا کرد.
• وجه تسمیه: نام «المدینه» به معنای «شهر» است و به توسعه مدرن این منطقه به‌عنوان بخشی از شهر جدید بصره اشاره دارد.
• ویژگی‌ها: شامل مجتمع‌های مسکونی مدرن و facilities آموزشی.
• جاذبه‌ها: پارک‌های محلی، مراکز خرید.

شط‌العرب – شط العرب:

• تاریخچه کوتاه: این منطقه در قرن بیستم به‌عنوان محور تفریحی و مسکونی در امتداد شط‌العرب شکل گرفت و با ساخت کورنیش بصره اهمیت یافت.
• وجه تسمیه: نام «شط‌العرب» مستقیماً از رودخانه شط‌العرب گرفته شده، که محور اصلی این منطقه است.
• ویژگی‌ها: کورنیش بصره، هتل‌های مدرن مانند هتل شط‌العرب، و رستوران‌های ساحلی.
• جاذبه‌ها: پیاده‌روی در کورنیش، قایق‌سواری.

۴. نقش محلات در هویت شهری بصره

محلات بصره نه‌تنها واحدهای کالبدی، بلکه مراکز اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شهر هستند که هویت آن را شکل داده‌اند:

هویت تاریخی و مذهبی:

محلاتی مانند بصره قدیم و عشار، با مساجد تاریخی (مانند مسجد جامع و مسجد الکواز) و آرامگاه‌های دینی (مانند حسن بصری و زبیر بن cuadم)، نقش کلیدی در هویت اسلامی و زیارتی بصره دارند.

این محلات در ایام اربعین میزبان زائران و موکب‌ها هستند و به‌عنوان دروازه زیارتی به نجف و کربلا شناخته می‌شوند.

هویت تجاری و اقتصادی:

عشار و معقل به‌عنوان مراکز تجاری با بازارهای سنتی و مدرن، قلب اقتصادی بصره هستند. بندر معقل و مناطق صنعتی نزدیک پالایشگاه بصره نیز به اهمیت اقتصادی شهر افزوده‌اند.

هویت طبیعی و کشاورزی:

ابوالخصیب و القرنه، با نخلستان‌ها و کانال‌های آبی، نماد فرهنگ کشاورزی و طبیعت بصره هستند. این مناطق برای گردشگری بوم‌گردی و طبیعت‌گردی جذاب‌اند.

تنوع قومی و مذهبی:

بصره میزبان اکثریت شیعه و اقلیت سنی است، و محلات مختلف، مانند عشار و الزبیر، ترکیبی از فرهنگ‌های عربی، پارسی و مندایی را نشان می‌دهند. قبایلی مانند عبدالقیس و خزاعه، که در تاریخ بصره نقش داشته‌اند، همچنان در هویت برخی محلات اثر دارند.

۵. چالش‌های ساختار شهری بصره

ساختار شهری بصره با چالش‌هایی مواجه است که توسعه پایدار آن را تحت تأثیر قرار داده‌اند:

آسیب‌های جنگی:

جنگ ایران و عراق و درگیری‌های بعدی به زیرساخت‌های محلاتی مانند الفاو و بصره قدیم آسیب جدی زد. بازسازی این مناطق همچنان ادامه دارد.

مشکلات زیست‌محیطی:

آلودگی شط‌العرب، شوری آب و کاهش سطح تالاب‌های اهوار، محلات کشاورزی مانند ابوالخصیب را تهدید می‌کند.

طوفان‌های گردوغبار و گرمای شدید، کیفیت زندگی در محلات مسکونی را کاهش داده است.

رشد بی‌رویه:

توسعه پراکنده محلات جدید، مانند المدینه، بدون برنامه‌ریزی جامع، به انزوای فضایی و کمبود امکانات منجر شده است.

زیرساخت‌های ضعیف:

سیستم زهکشی ضعیف در محلات مرکزی، مانند عشار، باعث سیلاب‌های فصلی می‌شود. شبکه حمل‌ونقل عمومی نیز نیاز به توسعه دارد.

۶. توصیه‌ها برای توسعه ساختار شهری

برای بهبود ساختار شهری بصره و تقویت نقش محلات، اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود:

مرمت بافت تاریخی:

بازسازی بناهای شناشیل و مساجد تاریخی در بصره قدیم و عشار برای جذب گردشگران فرهنگی.

ایجاد موزه‌های محلی در محلات تاریخی برای نمایش تاریخ بصره.

توسعه زیرساخت‌ها:

بهبود سیستم زهکشی و تأمین آب شرب در محلات مرکزی.

توسعه حمل‌ونقل عمومی، مانند اتوبوس‌های شهری و قایق‌های مدرن در کانال‌ها.

احیای طبیعت:

پاک‌سازی شط‌العرب و احیای تالاب‌های اهوار برای تقویت گردشگری در ابوالخصیب و القرنه.

ایجاد پارک‌های سبز در محلات مسکونی جدید.

برنامه‌ریزی یکپارچه:

استفاده از روش‌های مدرن شهرسازی، مانند نظریه چیدمان فضا، برای تحلیل و بهبود اتصال و هم‌پیوندی محلات.

جلوگیری از توسعه پراکنده با تمرکز بر محلات موجود.

۷. نتیجه‌گیری

ساختار شهری بصره، با شبکه کانال‌های آبی، محلات تاریخی مانند عشار و بصره قدیم، و مناطق کشاورزی مانند ابوالخصیب، ترکیبی منحصربه‌فرد از تاریخ، فرهنگ و طبیعت است. این شهر که در سال ۱۴ هجری به‌عنوان اردوگاه نظامی تأسیس شد، امروز با بیش از ۳ میلیون نفر جمعیت، بندری کلیدی و دروازه زیارتی اربعین است. محلات بصره، از عشار تجاری تا الزبیر زیارتی و الفاو صنعتی، هویت چندوجهی شهر را شکل داده‌اند. با این حال، چالش‌هایی مانند آسیب‌های جنگی، مشکلات زیست‌محیطی و زیرساخت‌های ضعیف، توسعه پایدار بصره را تهدید می‌کنند.