وبسایت اربعینی : موصل، سومین شهر بزرگ عراق و مرکز استان نینوا، در کرانه شرقی رود دجله واقع شده است. گرچه گاهی به اشتباه به‌عنوان بخشی از اقلیم کردستان عراق در نظر گرفته می‌شود، موصل از نظر سیاسی تحت حاکمیت دولت مرکزی عراق قرار دارد، اما به دلیل نزدیکی به مناطق کردنشین و تنوع قومی، پیوندهای فرهنگی با کردستان عراق دارد. ساختار دینی و مذهبی موصل، با ترکیبی از اسلام (سنی و شیعه)، مسیحیت، یزیدیه، و دیگر اقلیت‌های مذهبی، بازتابی از تاریخ چندفرهنگی و تنوع قومی این شهر است. اشغال داعش (۲۰۱۴-۲۰۱۷) و پیامدهای آن تأثیر عمیقی بر این ساختار گذاشت. این راهنما به بررسی جامع ادیان و مذاهب موصل، توزیع مذهبی، تاریخچه، اماکن مذهبی، و وضعیت کنونی پس از بازسازی می‌پردازد. اطلاعات بر اساس منابع معتبر وب و داده‌های موجود تا تاریخ ۹ می ۲۰۲۵ تنظیم شده است.

۱. ترکیب مذهبی موصل

موصل به دلیل تنوع قومی (اعراب، کردها، آشوریان، ترکمن‌ها، شبک‌ها، و یزیدی‌ها) دارای ترکیب مذهبی متنوعی است. ترکیب مذهبی تقریبی بر اساس منابع تاریخی و کنونی:

اسلام سنی:

• اکثریت قاطع جمعیت (حدود ۷۰-۸۰٪).
• شامل اعراب سنی، کردهای سنی، و ترکمن‌های سنی.
• موصل بزرگ‌ترین شهر سنی‌نشین عراق و مرکز فرهنگی و سیاسی مناطق سنی‌نشین است.

اسلام شیعه:

• اقلیت کوچک در شهر (حدود ۵-۱۰٪).
• شامل اعراب شیعه (حدود ۴۰۰ خانواده در محله فیصله)، ترکمن‌های شیعه (به‌ویژه در تلعفر)، و شبک‌های شیعه.
• تشیع در موصل سابقه‌ای طولانی از دوره حمدانیان (قرن ۱۰) دارد.

مسیحیت:

• عمدتاً آشوریان (نسطوری و کلدانی) و تعداد کمی کلدانی کاتولیک.
• پیش از ۲۰۱۴: حدود ۱۰-۱۵٪ جمعیت.
• پس از اشغال داعش: کاهش به چند هزار نفر (کمتر از ۱٪).
• مسیحیت از قرن دوم میلادی در موصل ریشه دارد.

یزیدیه:

• اقلیت مذهبی کرد، عمدتاً در حومه موصل (مانند سنجار و باشیک).
• جمعیت در شهر: اندک (چند صد نفر).
• جمعیت کل استان نینوا: حدود ۱۰۰,۰۰۰ تا ۱۵۰,۰۰۰ نفر (پیش از ۲۰۱۴).

سایر ادیان:

• مندایی‌ها: تعداد بسیار محدودی در گذشته، اکنون عملاً وجود ندارند.
• یهودیان: جامعه یهودی موصل در قرن بیستم مهاجرت کرد و اکنون اثری از آن‌ها نیست.
• شبک‌های علوی: گروهی از شبک‌ها در حومه با باورهای علوی یا نزدیک به تشیع.

تغییرات اخیر:

• پیش از اشغال داعش، موصل به دلیل تنوع مذهبی به‌عنوان شهری چندفرهنگی شناخته می‌شد.
• داعش اقلیت‌های مذهبی (شیعیان، مسیحیان، یزیدی‌ها) را آواره کرد و ترکیب مذهبی را به نفع سنی‌ها تغییر داد.
• پس از آزادسازی (۲۰۱۷)، بازگشت محدود اقلیت‌ها تنوع را تا حدی احیا کرده است.

۲. تاریخچه دینی موصل

موصل از دوران باستان تا امروز میزبان ادیان و مذاهب مختلفی بوده است:

دوران باستان (پیش از میلاد):

• موصل نزدیک نینوا، پایتخت آشور، بود و ادیان باستانی آشوری (پرستش ایشتر و مردوک) در آن رواج داشت.
• تأثیر زرتشتی در دوره ساسانیان (۲۲۴-۶۵۱ میلادی) دیده می‌شود.

مسیحیت اولیه (قرن ۲ میلادی):

• موصل به مرکز مسیحیان نسطوری تبدیل شد. کلیساهای تاریخی مانند کلیسای التحیرا از این دوره ریشه دارند.
• تا قرن بیستم، بیش از ۱۵٪ جمعیت موصل مسیحی بودند.

دوره اسلامی (از ۶۳۷ میلادی):

• با فتح موصل توسط اعراب، اسلام غالب شد. اکثریت سنی بودند، اما تشیع نیز از زمان خلافت حضرت علی (ع) ریشه داشت.
• خاندان شیعی حمدانیان (قرن ۱۰) و بدرالدین لؤلؤ (قرن ۱۳) تشیع را در موصل تقویت کردند.

دوره عثمانی (قرن ۱۶-۲۰):

• موصل به‌عنوان مرکز ولایت موصل، عمدتاً سنی‌نشین بود، اما شیعیان، مسیحیان، و یزیدی‌ها نیز حضور داشتند.
• ترکمن‌های شیعه در تلعفر و شبک‌های شیعه در حومه ساکن شدند.

دوره مدرن (قرن ۲۰):

• سیاست‌های عرب‌سازی صدام (دهه‌های ۱۹۷۰-۱۹۸۰) اقلیت‌های مذهبی (شیعیان، مسیحیان) را به حاشیه راند.
• تا پیش از ۲۰۱۴، موصل همچنان شهری با تنوع مذهبی بود.

اشغال داعش (۲۰۱۴-۲۰۱۷):

• داعش اقلیت‌های مذهبی را هدف قرار داد، کلیساها و معابد یزیدی را تخریب کرد، و موصل را به مرکز خلافت خودخوانده تبدیل نمود.
• مسجد نوری، محل اعلام خلافت توسط ابوبکر البغدادی، به نماد این دوره تبدیل شد.

پس از آزادسازی (۲۰۱۷ به بعد):

• بازسازی اماکن مذهبی (مانند مسجد نوری و کلیسای التحیرا) با حمایت یونسکو و امارات آغاز شد.
• بازگشت محدود اقلیت‌های مذهبی تنوع را تا حدی احیا کرده است.

۳. توزیع مذهبی در محلات  موصل

محلات موصل بر اساس ترکیب مذهبی توزیع شده‌اند:

شهر قدیم (بخش غربی):

• فیصله: اعراب سنی و حدود ۴۰۰ خانواده شیعه. میزبان مسجد نوری (سنی).
• زینجلی: پیش‌تر مرکز مسیحیان آشوری (با کلیسای التحیرا)، اکنون عمدتاً سنی.
• باب‌الطوب: اعراب سنی، مرکز تجاری با مساجد کوچک.

بخش شرقی:

• الغزلانی: اعراب و کردهای سنی.
• المثنی: جمعیت مختلط (سنی و کرد).
• الشفاء: اعراب سنی و ترکمن‌ها (سنی و شیعه).
• النور: اعراب و کردهای سنی، با اقلیت ترکمن.

حومه:

• تلعفر: ترکمن‌ها (سنی و شیعه)، با مساجد و حسینه‌های شیعی.
• باشیک: کردهای سنی و یزیدی‌ها، با معابد یزیدی.
• سنجار: یزیدی‌ها، با معابد تخریب‌شده توسط داعش (در حال بازسازی).

 ۵. ویژگی‌های دینی و مذهبی موصل

اسلام سنی:

• سنت‌های حنفی و شافعی غالب هستند.
• مراسم مذهبی مانند عید فطر و قربان در مساجد بزرگ (مانند نوری) برگزار می‌شود.
• تأثیر تصوف (مانند فرقه‌های نقشبندی) در گذشته قوی بود.

اسلام شیعه:

• مراسم عاشورا و اربعین در حسینه‌های فیصله و تلعفر برگزار می‌شود.
• شبک‌های شیعه آیین‌های خاص خود (مانند زیارت مزارهای محلی) دارند.

مسیحیت:

• آیین‌های نسطوری و کلدانی، با تأکید بر مراسم عید پاک و کریسمس.
• زبان سریانی در عبادات کلیسایی استفاده می‌شود.

یزیدیه:

• آیین‌های خاص مانند جشن چهلم بهار (چوارشمه) در معابد.
• باور به طاووس ملک، فرشته اصلی یزیدی‌ها.

تعاملات بین‌مذهبی:

• پیش از ۲۰۱۴، موصل نمونه‌ای از همزیستی دینی بود (مثلاً احترام مشترک به مقبره یونس نبی).
• پس از داعش، تنش‌های مذهبی افزایش یافت، اما تلاش‌هایی برای احیای همزیستی در جریان است.

۶. تأثیرات تاریخی و سیاسی موصل

حمدانیان (قرن ۱۰):

• خاندان شیعی حمدانیان تشیع را در موصل تقویت کردند و بناهایی مانند قبه‌ای در نجف ساختند.

عثمانیان (قرن ۱۶-۲۰):

• موصل به‌عنوان مرکز سنی‌نشین تقویت شد، اما شیعیان و مسیحیان نیز فعال بودند.

عرب‌سازی صدام:

• شیعیان و مسیحیان به حاشیه رانده شدند و سنی‌ها تسلط یافتند.

اشغال داعش:

• داعش اقلیت‌های مذهبی را هدف قرار داد، کلیساها، معابد یزیدی، و مزارهای شیعه را تخریب کرد.
• شیعیان و مسیحیان به اقلیم کردستان یا خارج مهاجرت کردند.

بازسازی پس از ۲۰۱۷:

• بازگشت محدود اقلیت‌ها و بازسازی اماکن مذهبی (مانند مسجد نوری و کلیسای التحیرا).
• تلاش‌های بین‌المللی برای احیای تنوع دینی.

۷. چالش‌ها و مسائل مذهبی موصل

کاهش تنوع دینی:

• مهاجرت گسترده مسیحیان و یزیدی‌ها پس از ۲۰۱۴ تنوع را کاهش داد.
• بازگشت کند اقلیت‌ها به دلیل ناامنی و کمبود زیرساخت‌ها.

تنش‌های مذهبی:

• اختلافات بین سنی‌ها و شیعیان (به‌ویژه در تلعفر) و حساسیت‌های سیاسی (نفوذ ایران و ترکیه).
• حضور گروه‌های شبه‌نظامی (مانند حشد شعبی) تنش‌ها را افزایش داده است.

تخریب اماکن مذهبی:

• بسیاری از کلیساها، معابد، و مزارها همچنان تخریب‌شده یا نیمه‌بازسازی‌شده هستند.

ترویج افراط‌گرایی:

• تأثیر باقی‌مانده داعش و گروه‌های تندرو بر برخی جوامع سنی.

کمبود منابع:

• کمبود بودجه برای بازسازی اماکن مذهبی و حمایت از اقلیت‌ها.

۸. وضعیت کنونی و چشم‌انداز

• تا می ۲۰۲۵، موصل در حال احیای تنوع دینی خود است، اما چالش‌ها باقی است:

بازسازی اماکن مذهبی:

• مسجد نوری و کلیسای التحیرا بازسازی شده‌اند و نمادهای وحدت دینی هستند.
• معابد یزیدی در سنجار و باشیک در حال بازسازی‌اند.

بازگشت اقلیت‌ها:

• برخی شیعیان و ترکمن‌ها به تلعفر و فیصله بازگشته‌اند.
• بازگشت مسیحیان کند است (چند هزار نفر در زینجلی).
• یزیدی‌ها عمدتاً در سنجار و باشیک متمرکزند.

تلاش‌های بین‌المللی:

• یونسکو، امارات، و فرانسه در بازسازی اماکن مذهبی و ترویج همزیستی مشارکت دارند.
• برنامه‌های آموزشی برای کاهش تنش‌های مذهبی در جریان است.

چشم‌انداز:

• با بهبود امنیت و زیرساخت‌ها، موصل می‌تواند تنوع دینی خود را احیا کند.
• نقش اقلیم کردستان (به‌عنوان پناهگاه اقلیت‌ها) در این فرآیند مهم است.

۹. منابع و توصیه‌ها

منابع:

• ویکی‌پدیا (صفحات موصل، نینوا، و ادیان عراق).
• گزارش‌های یونسکو درباره بازسازی اماکن مذهبی.
• Al-Monitor، BBC، و Rudaw برای تحلیل‌های مذهبی و سیاسی.
• «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت‌های شرقی» اثر گای لسترنج.

توصیه‌ها برای پژوهش:

• مطالعه متون تاریخی (مانند یاقوت حموی) برای ریشه‌های دینی.
• مصاحبه با رهبران مذهبی محلی (در صورت امکان) برای درک وضعیت کنونی.

۱۰. جمع‌بندی

ساختار دینی موصل، با اکثریت سنی (۷۰-۸۰٪)، اقلیت شیعه (۵-۱۰٪)، مسیحیان (اکنون کمتر از ۱٪)، و یزیدی‌ها (عمدتاً در حومه)، بازتابی از تاریخ چندفرهنگی شهر است. اماکن مذهبی مانند مسجد نوری، کلیسای التحیرا، و معابد یزیدی نشان‌دهنده این تنوع هستند. اگرچه اشغال داعش تنوع دینی را کاهش داد، بازسازی و بازگشت محدود اقلیت‌ها امید به احیای همزیستی را زنده کرده است. گرچه موصل بخشی از اقلیم کردستان نیست، پیوندهای تاریخی و حضور کردها و یزیدی‌ها آن را به بخشی از هویت دینی شمال عراق تبدیل کرده است. احترام به تنوع دینی و حمایت از بازسازی، کلید آینده‌ای متحد برای موصل است.

کلمات کلیدی:

دین موصل- مذهب موصل- ساختار دینی موصل- ترکیب مذهبی موصل- اسلام سنی موصل- اسلام شیعه موصل- مسیحیت موصل- یزیدیه موصل- اماکن مذهبی موصل- مسجد نوری- کلیسای التحیرا- تاریخچه دینی موصل- توزیع مذهبی محلات موصل- اشغال داعش و مذهب موصل- بازسازی اماکن مذهبی موصل- تنوع مذهبی موصل- همزیستی دینی موصل- اقلیت های مذهبی موصل- چالش های مذهبی موصل- آینده مذهبی موصل- مذاهب استان نینوا- ساختار دینی شمال عراق- تأثیرات تاریخی بر مذهب موصل- رهبران مذهبی موصل- آیین های مذهبی موصل- میراث دینی موصل- بافت مذهبی موصل- تعاملات بین مذهبی موصل- جمعیت مذهبی موصل.