اربعینی : دانشنامه راهنمای سفر به عراق: آشنایی با شهرهای عراق : بصره، دومین شهر بزرگ عراق و مرکز استان بصره، در جنوب این کشور و در کرانه شط‌العرب (اروندرود) واقع شده است. این شهر بندری با موقعیت استراتژیک نزدیک به خلیج فارس، تاریخچه‌ای غنی از دوره‌های اسلامی، عثمانی و مدرن دارد و به دلیل نقش آن به‌عنوان دروازه زیارتی اربعین و مرکز اقتصادی، دارای تنوع دینی و مذهبی قابل‌توجهی است. این مقاله به‌طور جامع به ساختار دین و مذهب در شهر بصره، توزیع جمعیتی ادیان و مذاهب، تاریخچه دینی، اماکن مذهبی کلیدی، نقش بصره در مناسبت‌های مذهبی مانند اربعین، و چالش‌های مرتبط با تنوع دینی می‌پردازد.

۱. مروری بر ساختار دینی و مذهبی بصره

بصره به دلیل تاریخچه طولانی و موقعیت جغرافیایی، میزبان گروه‌های دینی و مذهبی متنوعی بوده است. اکثریت قریب به اتفاق جمعیت بصره مسلمان هستند، اما اقلیت‌های دینی و مذهبی نیز در شکل‌گیری هویت فرهنگی و اجتماعی شهر نقش داشته‌اند. ترکیب دینی و مذهبی بصره تحت تأثیر عوامل تاریخی، قبیله‌ای و جغرافیایی قرار دارد.

ادیان اصلی شهر بصره:

• اسلام (اکثریت، حدود ۹۵-۹۸٪)
• مسیحیت (اقلیت کوچک)
• صابئین مندایی (اقلیت باستانی)
• یهودیت (در گذشته قابل‌توجه، اکنون تقریباً غایب)
• سایر ادیان (مانند بهائیان، با حضور محدود)

مذاهب اسلامی بصره:

• شیعه دوازده‌امامی (اکثریت، حدود ۶۴-۶۹٪)
• سنی (اقلیت قابل‌توجه، حدود ۲۹-۳۴٪)
• گروه‌های کوچک مانند شیخیه

تنوع قومی-مذهبی:

اکثریت جمعیت بصره عرب هستند، اما گروه‌های ایرانی‌تبار، مندایی و قبایل عربی مانند تمیم، عبدالقیس و بکر بن وائل در هویت دینی و مذهبی شهر اثرگذار بوده‌اند.

۲. ادیان در بصره

۲.۱. اسلام

اسلام دین غالب در بصره است و از زمان تأسیس شهر در سال ۱۴ هجری قمری (۶۳۶ میلادی) توسط عتبه بن غزوان، هویت دینی اصلی شهر را شکل داده است. بصره در قرون اولیه اسلامی یکی از مراکز مهم فقه، کلام و زبان عربی بود و علمایی مانند حسن بصری و واصل بن عطا (مؤسس معتزله) در آن فعالیت داشتند.

• جمعیت: حدود ۹۵-۹۸٪ از جمعیت بصره (تقریباً ۱.۴ تا ۱.۹ میلیون نفر با فرض جمعیت ۱.۵ تا ۲ میلیون نفر) مسلمان هستند.
• اهمیت تاریخی:بصره به‌عنوان یکی از اولین شهرهای اسلامی، محل تأسیس مسجد جامع بصره (اولین مسجد عراق) بود.
• این شهر در دوره اموی و عباسی مرکز تولید دانش اسلامی، از جمله فقه مالکی و معتزله، بود.
• محلات کلیدی: محلات عشار، بصره قدیم و الزبیر مراکز فعالیت‌های اسلامی هستند.

۲.۲. مسیحیت

مسیحیان بصره، عمدتاً از کلیساهای آشوری و کلدانی، اقلیت کوچکی را تشکیل می‌دهند. در گذشته، بصره جامعه مسیحی قابل‌توجهی داشت، اما به دلیل جنگ‌ها (به‌ویژه پس از ۲۰۰۳) و مهاجرت گسترده، جمعیت آن‌ها به شدت کاهش یافته است.

• جمعیت: تخمین زده می‌شود که چند صد تا چند هزار مسیحی در بصره باقی مانده باشند (کمتر از ۰.۵٪ جمعیت).
• اماکن مذهبی:کلیسای مریم مقدس در محله عشار، یکی از معدود کلیساهای فعال بصره است.
• برخی کلیساهای قدیمی به دلیل مهاجرت و تخریب غیرفعال شده‌اند.
• چالش‌ها: مسیحیان بصره با ناامنی، تبعیض و کاهش جمعیت مواجه‌اند.
• تلاش‌هایی برای بازسازی کلیساها و حمایت از اقلیت مسیحی در جریان است.

۲.۳. صابئین مندایی

صابئین مندایی، گروه دینی باستانی با آیین غسل در آب جاری، از دیرباز در بصره و مناطق نزدیک شط‌العرب حضور داشته‌اند. این گروه به دلیل نزدیکی بصره به آب‌های جاری، این شهر را برای انجام مناسک دینی خود مناسب می‌دانند.

• جمعیت: حدود ۱,۰۰۰ تا ۲,۰۰۰ مندایی در بصره زندگی می‌کنند (بخشی از جمعیت ۵,۰۰۰-۷,۰۰۰ نفری مندایی‌های عراق).
• اماکن مذهبی: مندایی‌ها در نزدیکی شط‌العرب و کانال‌های آبی (مانند نهر عشار) مناسک خود را انجام می‌دهند. معبد خاصی برای آن‌ها وجود ندارد، اما مناطق ساحلی عشار و ابوالخصیب اهمیت دینی دارند.
• ویژگی‌ها:مندایی‌ها به حرفه‌هایی مانند زرگری و صنایع‌دستی شهرت دارند.
• این گروه با کاهش جمعیت به دلیل مهاجرت و ازدواج‌های درون‌گروهی مواجه است.

۲.۴. یهودیت

بصره در قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ میزبان جامعه یهودی قابل‌توجهی با حدود ۱۳,۰۰۰ نفر بود که در تجارت و آموزش فعال بودند. اما پس از تأسیس اسرائیل (۱۹۴۸) و آزار و اذیت در دوره بعث، تقریباً تمام یهودیان بصره مهاجرت کردند.

• جمعیت: در حال حاضر، جامعه یهودی در بصره عملاً وجود ندارد.
• میراث: کنیسه‌های قدیمی و محله‌های یهودی‌نشین (مانند بخش‌هایی از عشار) دیگر فعال نیستند، اما برخی بناها به‌عنوان میراث تاریخی باقی مانده‌اند.
• چالش‌ها: حفظ میراث یهودی بصره به دلیل نبود جامعه فعال دشوار است.

۲.۵. سایر ادیان

• بهائیان: گروه کوچکی از بهائیان ممکن است در بصره حضور داشته باشند، اما داده‌های رسمی وجود ندارد. این گروه به دلیل محدودیت‌های قانونی در عراق فعالیت محدودی دارد.
• زرتشتیان و دیگران: حضور زرتشتیان یا ادیان دیگر در بصره بسیار ناچیز و عمدتاً به مهاجران ایرانی محدود است.

۳. مذاهب اسلامی در بصره

۳.۱. شیعه دوازده‌امامی

شیعیان دوازده‌امامی اکثریت جمعیت بصره را تشکیل می‌دهند و نقش کلیدی در هویت دینی و فرهنگی شهر دارند.

• جمعیت: حدود ۶۴-۶۹٪ از جمعیت بصره (تقریباً ۹۶۰,۰۰۰ تا ۱,۳۸۰,۰۰۰ نفر با فرض جمعیت ۱.۵ تا ۲ میلیون نفر).
• اهمیت تاریخی:بصره به دلیل نزدیکی به نجف و کربلا، از قرون اولیه اسلامی تحت تأثیر تشیع بود.
• حضور کوتاه حضرت علی (ع) در بصره (طی جنگ جمل، ۶۵۶ میلادی) و وجود اماکن منسوب به ایشان، مانند خانه تاریخی علی بن ابی‌طالب، اهمیت شیعی شهر را تقویت کرده است.
• اماکن مذهبی:مسجد جامع بصره: محل اقامه نماز و مراسم شیعی.
• حسینیه‌ها: در محلات عشار، شط‌العرب و بصره قدیم، حسینیه‌های متعددی برای مراسم عزاداری محرم و اربعین وجود دارند.
• آرامگاه‌های محلی: مانند مقبره طالب بن عبدالله، که برای شیعیان اهمیت دارد.
• فعالیت‌ها:بصره در ایام محرم و صفر میزبان مراسم عزاداری گسترده است.
• نقش بصره به‌عنوان دروازه زیارتی اربعین، با عبور میلیون‌ها زائر از مرز شلمچه، اهمیت شیعی آن را برجسته کرده است.

۳.۲. سنی

سنی‌ها اقلیت قابل‌توجهی در بصره هستند و بیشتر در محلات حومه‌ای مانند الزبیر ساکن‌اند.

• جمعیت: حدود ۲۹-۳۴٪ از جمعیت بصره (تقریباً ۴۳۵,۰۰۰ تا ۶۸۰,۰۰۰ نفر).
• اهمیت تاریخی:بصره در دوره اموی و عباسی مرکز فقه سنی (مانند مالکی و معتزله) بود.
• آرامگاه زبیر بن عوام در الزبیر، یکی از صحابه پیامبر (ص)، برای سنی‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد.
• اماکن مذهبی:مسجد الکواز در محله معقل، یکی از مساجد تاریخی سنی.آرامگاه زبیر بن عوام در الزبیر، مرکز زیارتی سنی‌ها.
• فعالیت‌ها:سنی‌ها در مراسم اعیاد اسلامی مانند عید فطر و عید قربان مشارکت دارند.
• برخی مساجد سنی در بصره نیز مراسم مشترک با شیعیان برگزار می‌کنند.

۳.۳. گروه‌های کوچک اسلامی

• شیخیه: گروه کوچکی از شیعیان شیخیه، که پیرو شیخ احمد احسائی هستند، در بصره و کربلا حضور دارند. جمعیت آن‌ها بسیار محدود (احتمالاً چند صد نفر) است.
• سایر گروه‌ها: گروه‌های صوفی مانند نقشبندیه ممکن است حضور محدودی در بصره داشته باشند، اما اطلاعات دقیقی در دسترس نیست.

۴. اماکن مذهبی کلیدی در بصره

بصره به دلیل تاریخچه اسلامی و تنوع دینی، دارای اماکن مذهبی متعددی است که برای ساکنان و زائران اهمیت دارند:

• مسجد جامع بصره (البصره القدیمه):
• تأسیس در قرن اول هجری، اولین مسجد عراق و یکی از قدیمی‌ترین مساجد جهان اسلام.
• محل اقامه نماز و مراسم شیعی و سنی.
• آرامگاه زبیر بن عوام (الزبیر):
• منسوب به زبیر بن عوام، صحابی پیامبر (ص)، که در جنگ جمل کشته شد.
• مرکز زیارتی برای سنی‌ها و برخی شیعیان.
• خانه تاریخی علی بن ابی‌طالب (عشار):
• منسوب به اقامت کوتاه حضرت علی (ع) در بصره طی جنگ جمل.
• زیارتگاه مهم برای شیعیان.
• آرامگاه حسن بصری (بصره قدیم):
• منسوب به حسن بصری، عالم برجسته قرن اول هجری.
• محل زیارت شیعیان و سنی‌ها.
• مناطق مندایی (عشار و ابوالخصیب):
• سواحل شط‌العرب و کانال‌های آبی برای انجام مناسک غسل مندایی‌ها.
• کلیسای مریم مقدس (عشار):
• یکی از معدود کلیساهای فعال مسیحیان بصره.

۵. نقش بصره در مناسبت‌های مذهبی

بصره به دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخ دینی، در مناسبت‌های مذهبی، به‌ویژه در میان شیعیان، نقش برجسته‌ای دارد.

۵.۱. اربعین در بصره

بصره به دلیل نزدیکی به مرز شلمچه (۲۰ کیلومتری شرق شهر)، دروازه اصلی ورود زائران ایرانی به عراق در ایام اربعین است. هرساله میلیون‌ها زائر از این مسیر وارد بصره شده و به سمت نجف و کربلا حرکت می‌کنند.

موکب‌ها: در محلات عشار، شط‌العرب و مسیرهای منتهی به نجف، موکب‌های متعددی برای ارائه خدمات رایگان (غذا، اسکان، خدمات پزشکی) به زائران برپا می‌شوند.

فعالیت‌ها:

• مراسم عزاداری در حسینیه‌ها و مساجد.
• پذیرایی از زائران در موکب‌های محلی.
• تعامل فرهنگی بین زائران ایرانی، عراقی و سایر ملیت‌ها.

۵.۲. محرم و صفر

بصره در ایام محرم و صفر میزبان مراسم عزاداری گسترده، به‌ویژه در میان شیعیان، است. دسته‌های عزاداری در محلات عشار، بصره قدیم و شط‌العرب برگزار می‌شوند.

حسینیه‌های محلی، مانند حسینیه الزهراء در عشار، مراکز اصلی این مراسم هستند.

۵.۳. اعیاد اسلامی

عید فطر و عید قربان: شیعیان و سنی‌ها در مساجد و فضاهای عمومی مراسم جشن برگزار می‌کنند. مسجد جامع بصره و مسجد الکواز مراکز اصلی این اعیاد هستند.

عید غدیر: شیعیان بصره این عید را با مراسم ویژه در حسینیه‌ها و مساجد جشن می‌گیرند.

۶. چالش‌های دینی و مذهبی در بصره

۶.۱. کاهش جمعیت اقلیت‌ها

مسیحیان و مندایی‌ها: مهاجرت گسترده به دلیل ناامنی، تبعیض و مشکلات اقتصادی، جمعیت این گروه‌ها را به شدت کاهش داده است.

یهودیان: فقدان جامعه یهودی فعال، حفظ میراث تاریخی آن‌ها را دشوار کرده است.

۶.۲. تنش‌های مذهبی

اگرچه بصره نسبت به شهرهای مرکزی عراق (مانند بغداد) تنش‌های مذهبی کمتری دارد، اما گه‌گاه درگیری‌های قبیله‌ای با زمینه مذهبی (شیعه-سنی) رخ می‌دهد.

رقابت‌های سیاسی بین گروه‌های شیعه و سنی گاهی به اختلافات مذهبی دامن می‌زند.

۶.۳. چالش‌های فرهنگی

حفظ هویت دینی اقلیت‌ها، مانند مندایی‌ها، در برابر فشارهای اجتماعی و مهاجرت دشوار است.

مدرنیزاسیون و تأثیر فرهنگ جهانی ممکن است مناسک سنتی دینی را تضعیف کند.

۷. توصیه‌ها برای تقویت همزیستی دینی

• حمایت از اقلیت‌ها:بازسازی کلیساها و حمایت از مناسک مندایی‌ها برای حفظ تنوع دینی.ایجاد برنامه‌های آموزشی برای معرفی فرهنگ اقلیت‌ها به جامعه.
• گفت‌وگوی بین‌مذهبی:برگزاری مراسم مشترک شیعه-سنی در مساجد و اماکن عمومی برای تقویت وحدت.تشویق رهبران دینی به ترویج همزیستی مسالمت‌آمیز.
• حفظ میراث دینی:مرمت اماکن تاریخی مانند مسجد جامع بصره، آرامگاه حسن بصری و کنیسه‌های قدیمی.ثبت میراث مندایی‌ها در فهرست یونسکو.
• گردشگری مذهبی:توسعه زیرساخت‌های زیارتی در بصره برای جذب زائران اربعین و گردشگران دینی.ایجاد تورهای مذهبی برای معرفی اماکن شیعی، سنی و مندایی.

۸. نتیجه‌گیری

بصره شهری با تنوع دینی و مذهبی غنی است که اکثریت آن (۹۵-۹۸٪) را مسلمانان تشکیل می‌دهند، با شیعیان دوازده‌امامی (۶۴-۶۹٪) به‌عنوان گروه غالب و سنی‌ها (۲۹-۳۴٪) به‌عنوان اقلیت قابل‌توجه. اقلیت‌های مسیحی و مندایی، اگرچه کوچک، به هویت فرهنگی شهر غنا بخشیده‌اند، در حالی که جامعه یهودی تقریباً از بین رفته است. اماکن مذهبی مانند مسجد جامع بصره، آرامگاه زبیر بن عوام و سواحل شط‌العرب برای مندایی‌ها، مراکز اصلی فعالیت‌های دینی هستند. نقش بصره به‌عنوان دروازه زیارتی اربعین، اهمیت شیعی آن را برجسته کرده، اما تنش‌های محدود مذهبی و کاهش جمعیت اقلیت‌ها چالش‌هایی ایجاد کرده است.

برای وبسایت اربعینی، این مقاله می‌تواند با تصاویر اماکن مذهبی (مانند مسجد جامع و موکب‌های اربعین)، نقشه‌های زیارتی محلات بصره، و داستان‌های زائران در ایام اربعین جذاب‌تر شود. افزودن اطلاعات درباره مراسم مشترک شیعه-سنی و توصیه‌های عملی برای زائران (مانند مسیرهای زیارتی و اقامتگاه‌ها) محتوای دانشنامه را کاربردی‌تر خواهد کرد.