بصره، یکی از مهم‌ترین شهرهای عراق و مرکز استان بصره در جنوب این کشور، شهری با قدمت بیش از ۱۴ قرن است که به دلیل موقعیت استراتژیک در کرانه شط‌العرب (اروندرود) و نزدیکی به خلیج فارس، نقشی بی‌بدیل در تاریخ، فرهنگ، اقتصاد و سیاست منطقه ایفا کرده است. این شهر که به «دروازه عراق» و گاهی «ونیز شرق» لقب گرفته، از دوران پیش از تاریخ تا امروز، شاهد تحولات و رویدادهای متعددی بوده است. در این مقاله، به‌طور مفصل به تاریخچه کامل بصره از پیش از تاریخ تا زمان حاضر (آوریل ۲۰۲۵) پرداخته و بخش‌های درخواست‌شده شامل «بصره قبل از تاریخ»، «بصره قبل از اسلام»، «بصره در زمان اسلام» و «بصره در بدو تأسیس و ساخت» به‌طور جامع به محتوای قبلی اضافه شده است.

۱. بصره قبل از تاریخ

منطقه‌ای که امروز بصره در آن قرار دارد، بخشی از جلگه حاصلخیز بین‌النهرین (میان‌رودان) است که از هزاران سال پیش محل سکونت انسان‌ها بوده است. این منطقه به دلیل نزدیکی به خلیج فارس و وجود رودهای دجله و فرات، یکی از اولین خاستگاه‌های تمدن بشری محسوب می‌شود.

جغرافیای باستانی: در دوران پیش از تاریخ (حدود ۱۰,۰۰۰ تا ۳,۰۰۰ قبل از میلاد)، منطقه بصره کنونی بخشی از دشت‌های باتلاقی و تالاب‌های جنوب بین‌النهرین بود. این تالاب‌ها، که امروزه به «اهوار» معروف‌اند، زیستگاه اقوام اولیه‌ای بودند که به شکار، ماهیگیری و جمع‌آوری غذا مشغول بودند.

• شواهد باستان‌شناختی: کاوش‌های باستان‌شناسی در جنوب عراق نشان‌دهنده وجود سکونتگاه‌های ابتدایی در نزدیکی بصره است. ابزارهای سنگی، سفال‌های ساده و بقایای اردوگاه‌های موقت از این دوره یافت شده است.
• اهمیت زیست‌محیطی: تالاب‌های منطقه بصره در این دوره، زیستگاه گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری بودند و به‌عنوان منبعی غنی برای تغذیه و زندگی انسان‌های اولیه عمل می‌کردند. این تالاب‌ها همچنین مسیرهای آبی برای ارتباط میان جوامع اولیه فراهم می‌کردند.
• اگرچه شواهد مستقیمی از وجود یک شهر یا سکونتگاه بزرگ در محل دقیق بصره در این دوره وجود ندارد، اما این منطقه به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش، بخشی از اکوسیستم بین‌النهرین بود که تمدن‌های بعدی مانند سومری‌ها را پرورش داد.

۲. بصره قبل از اسلام (۳,۰۰۰ قبل از میلاد تا ۶۳۶ میلادی)

پیش از تأسیس شهر بصره در دوره اسلامی، منطقه‌ای که امروز بصره در آن قرار دارد، تحت تأثیر تمدن‌های بزرگ بین‌النهرین و قدرت‌های منطقه‌ای بود. این دوره شامل تمدن‌های سومری، اکدی، بابلی، آشوری، هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی است.

تمدن‌های بین‌النهرین:

• سومری‌ها (حدود ۳,۰۰۰-۲,۰۰۰ ق.م): شهرهای سومری مانند اور، اریدو و لگش در نزدیکی بصره امروزی قرار داشتند. منطقه بصره به دلیل نزدیکی به خلیج فارس، احتمالاً بندری برای تجارت دریایی سومری‌ها با مناطق دوردست مانند دره سند بود.
• بابلی‌ها و آشوری‌ها (۲,۰۰۰-۵۳۹ ق.م): در این دوره، جنوب بین‌النهرین تحت کنترل امپراتوری‌های بابلی و آشوری بود. منطقه بصره به‌عنوان بخشی از مسیرهای تجاری و کشاورزی این امپراتوری‌ها اهمیت داشت.
• دوره هخامنشی (۵۳۹-۳۳۱ ق.م): با فتح بین‌النهرین توسط کوروش بزرگ، منطقه بصره بخشی از ساتراپی پارسه شد. این منطقه به دلیل دسترسی به خلیج فارس، برای تجارت و لشکرکشی‌های هخامنشیان به هند و شبه‌جزیره عربستان اهمیت داشت.
• دوره سلوکی و اشکانی (۳۳۱ ق.م-۲۲۴ م): پس از فتوحات اسکندر مقدونی، منطقه بصره تحت کنترل سلوکیان و سپس اشکانیان قرار گرفت. شهر باستانی «اسپاسینو خاراکس» (در نزدیکی بصره کنونی) به‌عنوان بندری مهم در این دوره شناخته می‌شد و مرکز تجارت میان شرق و غرب بود.
• دوره ساسانی (۲۲۴-۶۳۶ م): در دوره ساسانی، منطقه بصره بخشی از ایالت «میشان» بود. ساسانیان بندرهایی مانند اوبله (نزدیک بصره) را توسعه دادند و از این منطقه برای تجارت با هند، چین و آفریقا استفاده می‌کردند. همچنین، اقوام عرب لخمی در این منطقه تحت حمایت ساسانیان بودند و نقش واسطه‌ای در تجارت داشتند.
• وضعیت اجتماعی و فرهنگی: پیش از اسلام، منطقه بصره محل زندگی اقوام عرب، آرامی و پارسی بود. ادیان مختلفی مانند زرتشتی، مسیحی (نستوری) و یهودی در این منطقه حضور داشتند. تالاب‌های اهوار همچنان نقش مهمی در زندگی روزمره و اقتصاد محلی ایفا می‌کردند.
• اگرچه شهر بصره به‌صورت کنونی در این دوره وجود نداشت، اما منطقه اطراف آن به دلیل موقعیت استراتژیک و منابع طبیعی، همواره مورد توجه تمدن‌ها بود.

۳. بصره در بدو تأسیس و ساخت (۶۳۶-۶۵۰ میلادی/۱۴-۳۰ هجری قمری)

تأسیس شهر بصره در سال ۶۳۶ میلادی (۱۴ هجری قمری) نقطه عطفی در تاریخ این منطقه بود. این شهر به‌عنوان یکی از اولین شهرهای اسلامی در عراق تأسیس شد و به‌سرعت به مرکز سیاسی، نظامی و فرهنگی تبدیل شد.

علت تأسیس بصره

پس از فتوحات اسلامی در بین‌النهرین و شکست ساسانیان در نبرد قادسیه، خلیفه دوم، عمر بن خطاب، دستور تأسیس دو اردوگاه نظامی در عراق داد: کوفه و بصره. بصره برای پشتیبانی از لشکریان مسلمان در فتوحات شرقی (ایران و سند) و کنترل خلیج فارس تأسیس شد.

بنیان‌گذار شهر بصره

عتبه بن غزوان، یکی از صحابه پیامبر (ص)، مأمور تأسیس بصره شد. او اردوگاهی را در منطقه‌ای به نام «خریبه» (زمین هموار و باتلاقی) بنا کرد که بعدها به شهر بصره تبدیل شد.

ساختار اولیه شهر بصره

• مواد ساختمانی: خانه‌های اولیه بصره از نی، خشت و چوب ساخته شده بودند، زیرا منطقه باتلاقی بود و دسترسی به سنگ محدود بود.
• مسجد جامع: اولین بنای مهم بصره، مسجد جامع بود که به‌عنوان مرکز مذهبی، سیاسی و اجتماعی شهر عمل می‌کرد. این مسجد با طرحی ساده و مشابه مسجد کوفه ساخته شد.
• محله‌ها: بصره به‌صورت قبیله‌ای سازمان‌دهی شد و هر قبیله (مانند تمیم، بکر و ازد) محله‌ای جداگانه داشت. این ساختار قبیله‌ای تا سال‌ها بر اداره شهر تأثیر گذاشت.
• جمعیت اولیه: مهاجران اولیه بصره عمدتاً از قبایل عرب، به‌ویژه قبیله تمیم، بودند. با گسترش شهر، غیرعرب‌ها (موالی) نیز به بصره مهاجرت کردند و در فعالیت‌های تجاری و کشاورزی مشارکت داشتند.
• اهمیت استراتژیک: بصره به دلیل نزدیکی به شط‌العرب و خلیج فارس، به‌عنوان بندری برای تجارت و پایگاه نظامی برای فتوحات اسلامی در شرق (مانند فتح خوزستان و پارس) اهمیت یافت.
• توسعه اولیه: در زمان خلیفه عثمان (حکومت ۶۴۴-۶۵۶ م)، بصره گسترش یافت و بناهایی مانند دارالاماره (کاخ حکومتی) و بازارهای اولیه ساخته شد. کانال‌های آبی نیز برای کشاورزی و تأمین آب حفر شدند.
• بصره در این دوره نه‌تنها یک پایگاه نظامی، بلکه شهری در حال رشد بود که زمینه‌ساز شکوفایی فرهنگی و اقتصادی در قرون بعدی شد.

۴. بصره در زمان اسلام (۶۳۶-۱۲۵۸ میلادی)

دوره اسلامی بصره، به‌ویژه در قرون اولیه، دوره‌ای از شکوفایی بی‌نظیر بود که این شهر را به یکی از مراکز اصلی جهان اسلام تبدیل کرد. این دوره شامل خلافت راشدین، امویان، عباسیان و بخشی از دوره‌های بعدی است.

دوره خلفای راشدین (۶۳۶-۶۶۱ م):

بصره در این دوره به‌عنوان یکی از دو شهر اصلی عراق (در کنار کوفه) نقش کلیدی در اداره سرزمین‌های شرقی خلافت داشت.

• این شهر پایگاه لشکریان برای فتوحات در ایران (مانند فتح مدائن) و سند بود.
• بصره در زمان حضرت علی (ع) شاهد جنگ جمل (۶۵۶ م) بود، که بین حضرت علی و گروهی به رهبری عایشه، طلحه و زبیر رخ داد. این نبرد در نزدیکی بصره اتفاق افتاد و تأثیر عمیقی بر تاریخ سیاسی اسلام گذاشت.

دوره امویان (۶۶۱-۷۵۰ م):

بصره به مرکز حکومتی منطقه عراق و خوزستان تبدیل شد و فرمانروایان اموی از این شهر برای اداره سرزمین‌های شرقی استفاده می‌کردند.

• این شهر شاهد ناآرامی‌های سیاسی، از جمله شورش‌های خوارج و درگیری‌های میان طرفداران امویان و علویان بود.
• بصره در این دوره به مرکز تجارت دریایی با هند و شرق آفریقا تبدیل شد و بندر اوبله (نزدیک بصره) توسعه یافت.

دوره عباسیان (۷۵۰-۱۲۵۸ م):

بصره در این دوره به اوج شکوفایی خود رسید و به یکی از مراکز علمی، ادبی و تجاری جهان اسلام تبدیل شد.

• مکتب بصره: این شهر خاستگاه مکتب ادبی و کلامی بصره بود که در مقابل مکتب کوفه قرار داشت. علما و ادیبانی مانند حسن بصری، واصل بن عطا (مؤسس معتزله)، سیبویه و خلیل بن احمد فراهیدی (مخترع علم عروض) در بصره فعالیت داشتند.
• تجارت دریایی: بصره دروازه تجارت میان جهان اسلام، هند، چین و آفریقا بود. کالاهایی مانند ادویه، ابریشم، عاج و جواهرات از طریق بندر بصره وارد و صادر می‌شد.
• شورش زنگیان (۸۶۹-۸۸۳ م): قیام بردگان آفریقایی‌تبار در جنوب عراق، به‌ویژه در منطقه بصره، به اقتصاد و زیرساخت‌های شهر آسیب جدی وارد کرد.
• فرهنگ و مذهب: بصره در این دوره محل زندگی شیعیان، سنی‌ها، خوارج و حتی اقلیت‌های مسیحی و یهودی بود. مساجد، مدارس دینی و بازارهای بزرگ، بصره را به شهری پویا تبدیل کرده بودند.

۵. بصره در قرون وسطی (قرن ۱۳ تا ۱۶)

• با سقوط بغداد در سال ۱۲۵۸ میلادی به دست مغولان، بصره وارد دوره‌ای از افول شد. این دوره با کاهش تجارت دریایی، جنگ‌ها و تغییرات جغرافیایی همراه بود.
• حکومت‌های محلی: بصره تحت کنترل سلسله‌های محلی مانند جلایریان و ترکمانان قرار داشت. این شهر دیگر جایگاه مرکزی خود را در جهان اسلام از دست داده بود.
• تجارت دریایی: با کشف مسیرهای جدید دریایی توسط پرتغالی‌ها در قرن ۱۶، اهمیت بندر بصره کاهش یافت، زیرا تجارت جهانی به سمت اقیانوس هند متمایل شد.
• تغییرات جغرافیایی: تغییرات در مسیر شط‌العرب و کاهش آب رودخانه‌ها، کشاورزی و اقتصاد بصره را تحت تأثیر قرار داد.

۶. بصره در دوره عثمانی (۱۵۳۴-۱۹۱۸)

• در سال ۱۵۳۴، بصره به تصرف امپراتوری عثمانی درآمد و به یکی از ایالت‌های این امپراتوری تبدیل شد.
• رقابت با پرتغالی‌ها: عثمانی‌ها از بصره به‌عنوان پایگاه نظامی برای مقابله با نفوذ پرتغالی‌ها در خلیج فارس استفاده می‌کردند.
• ساختار شهری: عثمانی‌ها بناهایی مانند مساجد، کاروانسراها و بازارها (مانند بازار الاشار) در بصره ساختند.
• درگیری با صفویان: بصره چندین بار بین عثمانی‌ها و صفویان دست به دست شد، زیرا هر دو قدرت به دنبال کنترل خلیج فارس بودند.
• زیارت و تجارت: بصره در این دوره به دروازه ورود زائران ایرانی به عتبات عالیات تبدیل شد و تجارت با ایران و هند از طریق این شهر رونق گرفت.

۷. بصره در دوره قاجار و تأثیرات ایرانی

• در دوره قاجار (قرن ۱۸ و ۱۹)، بصره به دلیل نزدیکی به ایران و حضور شیعیان، تحت تأثیر فرهنگ و سیاست ایرانی قرار داشت.
• زیارت: بصره دروازه اصلی زائران ایرانی به نجف و کربلا بود. محله‌های ایرانی در بصره شکل گرفت و فرهنگ پارسی در این شهر نفوذ یافت.
• تجارت: خرما، غلات و کالاهای ایرانی از طریق بصره صادر می‌شد و این شهر به مرکز تجارت میان ایران، عراق و هند تبدیل شد.

۸. بصره در قرن بیستم: استعمار، نفت و جنگ

قرن بیستم برای بصره دوره‌ای پرتلاطم بود که با اشغال بریتانیا، کشف نفت و جنگ‌های متعدد همراه شد.

• اشغال بریتانیا (۱۹۱۴-۱۹۳۲): در جنگ جهانی اول، بریتانیا بصره را اشغال کرد تا از مسیرهای تجاری به هند محافظت کند. بصره به مرکز اداری عراق تحت قیمومیت بریتانیا تبدیل شد.
• کشف نفت: در دهه ۱۹۲۰، میدان‌های نفتی عظیم (مانند رمیله) در نزدیکی بصره کشف شد و این شهر به قلب صنعت نفت عراق تبدیل شد.
• استقلال عراق (۱۹۳۲): بصره به‌عنوان یکی از مراکز اقتصادی و علمی عراق اهمیت یافت. دانشگاه بصره در سال ۱۹۶۴ تأسیس شد.
• جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸): بصره به دلیل نزدیکی به مرز ایران، یکی از مراکز اصلی درگیری‌ها بود و زیرساخت‌های آن آسیب جدی دید.
• جنگ خلیج فارس (۱۹۹۱): بصره در جریان جنگ خلیج فارس و تحریم‌های بعدی دچار مشکلات اقتصادی و اجتماعی شد.

۹. بصره در قرن بیست‌ویکم: چالش‌ها و بازسازی

در قرن بیست‌ویکم، بصره همچنان یکی از مهم‌ترین شهرهای عراق است، اما با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده است.

• اشغال عراق (۲۰۰۳): بصره تحت کنترل نیروهای بریتانیایی قرار گرفت و شاهد درگیری‌های فرقه‌ای و حملات شبه‌نظامیان بود.
• پیاده‌روی اربعین: بصره به دلیل نزدیکی به مرز شلمچه، دروازه ورود زائران ایرانی به عراق در ایام اربعین است.
• اعتراضات مردمی: در دهه‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۲۰، بصره شاهد اعتراضات به دلیل کمبود خدمات، بیکاری و آلودگی آب بود.
• مشکلات زیست‌محیطی: آلودگی شط‌العرب، کاهش سطح آب و گرمای شدید از مشکلات اصلی بصره است.
• توسعه و بازسازی: دولت عراق طرح‌هایی برای توسعه بندر ام‌القصر و بهبود زیرساخت‌های بصره ارائه کرده است.

۱۰. بصره امروز (آوریل ۲۰۲۵)

بصره با جمعیتی حدود ۲.۵ میلیون نفر، ترکیبی از بافت سنتی و مدرن را به نمایش می‌گذارد.

• اقتصاد: بصره قلب صنعت نفت عراق است و بیش از ۷۰ درصد صادرات نفت این کشور از طریق بنادر آن انجام می‌شود.
• فرهنگ و مذهب: بصره شهری چندفرهنگی با حضور شیعیان، سنی‌ها و مسیحیان است. مساجد تاریخی، زیارتگاه‌ها و بازارهای سنتی از نمادهای فرهنگی آن هستند.
• پیاده‌روی اربعین: بصره هرساله میزبان میلیون‌ها زائر اربعین است.
• چشم‌انداز آینده: بصره با پتانسیل اقتصادی و تاریخی خود، می‌تواند به مرکز توسعه خاورمیانه تبدیل شود، اما نیازمند سرمایه‌گذاری و حل مشکلات زیست‌محیطی است.

۱۱. نتیجه‌گیری

بصره از دوران پیش از تاریخ به‌عنوان بخشی از تالاب‌های بین‌النهرین، تا تأسیس به‌عنوان شهری اسلامی در قرن هفتم و تبدیل شدن به قلب اقتصادی عراق در قرن بیست‌ویکم، مسیری طولانی و پرفرازونشیب را طی کرده است. این شهر با تاریخ غنی، فرهنگ متنوع و اهمیت زیارتی، یکی از مقاصد کلیدی برای زائران اربعین و گردشگران فرهنگی است. برای وبسایت اربعینی، این مقاله می‌تواند با تصاویر تاریخی، نقشه‌های قدیمی، عکس‌های شط‌العرب و موکب‌های اربعین جذاب‌تر شود.