حرم حضرت ابوالفضل (ع) در طول تاریخ خود، شاهد ساخت و سازها، تخریب‌ها و بازسازی‌های متعددی بوده است. در زیر به برخی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخی ساخت و ساز و تخریب این مکان مقدس اشاره می‌کنیم:

دوره های ساخت و ساز:

قرن دوم قمری: بنای اولیه یا سایبان بر روی قبر حضرت ابوالفضل (ع) ساخته شد.
سال ۳۷۱ قمری: به دستور عضدالدوله دیلمی، حرم حضرت ابوالفضل (ع) تجدید بنا شد.
سال ۱۰۳۲ قمری: به دستور شاه طهماسب صفوی، گنبد حرم تزیین و ضریح جدیدی نصب شد.
سال ۱۱۵۳ قمری: نادرشاه افشار هدایای زیادی برای حرم فرستاد و دستور به تعمیرات وسیعی در آن داد.
سال ۱۲۳۶ قمری: به دستور محمدشاه قاجار، ضریحی از نقره برای حرم ساخته شد.
دوره های تخریب:

سال ۱۷۰ قمری: هارون الرشید، خلیفه عباسی، دستور به تخریب حرم داد.
سال ۲۳۲ قمری: متوکل عباسی، خلیفه عباسی، دستور به تخریب کامل حرم و شهر کربلا داد.
سال ۱۲۱۶ قمری: وهابی‌ها به کربلا حمله کردند و حرم را تخریب کردند.
شایان ذکر است که حرم حضرت ابوالفضل (ع) همواره مورد توجه و عنایت شیعیان بوده و در طول تاریخ، بارها توسط سلاطین، حکام و مردم خیرخواه مورد بازسازی و توسعه قرار گرفته است. این مکان مقدس، امروزه به یکی از زیارتگاه‌های مهم برای شیعیان جهان تبدیل شده است.

تاریخچه حرم حضرت ابوالفضل العباس (ع)

حرم حضرت ابوالفضل العباس (ع) از زمان شهادت ایشان در واقعه کربلا (۶۱ هـ.ق / ۶۸۰ م) تاکنون، تحولات و بازسازی‌های متعددی را تجربه کرده است. این حرم در طول تاریخ شاهد ساخت، توسعه، تخریب و بازسازی‌های گسترده‌ای بوده که هر دوره تاریخی ویژگی‌های خاص خود را داشته است.

🔹 ۱. دوره نخست: احداث اولیه حرم (۶۱ هـ.ق – قرن دوم هجری)
🔸 احداث اولیه قبر حضرت عباس (ع)
پس از شهادت حضرت عباس (ع) در روز عاشورا (۱۰ محرم ۶۱ هـ.ق)، پیکر ایشان توسط قبیله بنی‌اسد در همان مکانی که به شهادت رسیده بودند، دفن شد.
اولین نشانه‌های قبر، یک تل خاکی ساده بود که زائران به آن مراجعه می‌کردند.

🔸 ساخت اولین بنا بر مزار حضرت عباس (ع)
در دوره حکومت عباسیان (قرن دوم هجری)، علی‌رغم سیاست سرکوب اهل‌بیت (ع)، برخی شیعیان اولین بناهای ساده را روی قبر ایشان ساختند.
به دلیل فشارهای حکومت، این بنا مخفیانه و بدون تزئینات خاصی ساخته شد.

🔹 ۲. دوره دوم: ساخت رسمی حرم در عصر آل‌بویه (۳۶۷ هـ.ق / قرن چهارم هجری)

اولین توسعه رسمی حرم حضرت عباس (ع) در دوره آل‌بویه (۳۶۷-۴۴۷ هـ.ق) صورت گرفت.
حاکمان آل‌بویه که شیعه بودند، برای حرم امام حسین (ع) و حرم حضرت عباس (ع) بناهای رسمی و باشکوهی ساختند.
در این دوره، ساختمان حرم دارای گنبد و صحن مشخصی شد و راه‌های منتهی به آن نیز توسعه یافت.
برای اولین بار، مسیر بین‌الحرمین نیز مشخص شد.
🔹 ۳. دوره سوم: تخریب توسط مغولان (۶۵۶ هـ.ق / قرن هفتم هجری)
در سال ۶۵۶ هـ.ق، سپاه مغول به رهبری هلاکوخان به عراق حمله کرد و شهرهای زیادی را ویران کرد.
در این حمله، شهر کربلا و حرم‌های مطهر تخریب و غارت شدند.
بنای حرم حضرت عباس (ع) نیز در این حمله خسارات شدیدی دید.
بعدها، در دوره حکومت ایلخانان مغول (قرن هفتم و هشتم هجری)، این حرم بازسازی شد.

🔹 ۴. دوره چهارم: بازسازی و توسعه در عصر صفویه (۹۱۴-۱۱۳۵ هـ.ق / قرن دهم تا دوازدهم هجری)
🔸 بازسازی در دوره شاه اسماعیل صفوی (۹۱۴ هـ.ق / قرن دهم)
پس از سقوط بغداد به دست صفویان، شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۱۴ هـ.ق دستور بازسازی حرم را داد.
در این دوره، گنبد حرم طلاکاری شد و تزئینات کاشی‌کاری به آن اضافه گردید.
🔸 توسعه در دوره شاه عباس صفوی (۱۰۳۲ هـ.ق / قرن یازدهم)
شاه عباس صفوی که علاقه زیادی به توسعه اماکن مذهبی داشت، دستور داد صحن و رواق‌های جدیدی ساخته شوند.
بسیاری از کاشی‌کاری‌ها و کتیبه‌های قرآنی که در حرم دیده می‌شود، مربوط به این دوره است.

🔹 ۵. دوره پنجم: حمله وهّابیان و بازسازی پس از آن (۱۲۱۶ هـ.ق / قرن سیزدهم هجری)
🔸 تخریب توسط وهّابیان (۱۲۱۶ هـ.ق / ۱۸۰۱ م)
در سال ۱۲۱۶ هـ.ق (۱۸۰۱ م)، وهّابیان به رهبری سعود بن عبدالعزیز به کربلا حمله کردند.
آن‌ها بسیاری از زائران را قتل‌عام کرده و حرم‌های مطهر را غارت و تخریب کردند.
در این حمله، بخش‌های زیادی از حرم حضرت عباس (ع) ویران شد.
🔸 بازسازی توسط دولت عثمانی (۱۲۲۱ هـ.ق)
پس از حمله وهّابیان، دولت عثمانی در سال ۱۲۲۱ هـ.ق بازسازی حرم را آغاز کرد.
گنبد و ضریح بازسازی شد و ساختار حرم تقویت گردید.

🔹 ۶. دوره ششم: توسعه در دوره قاجار (قرن سیزدهم و چهاردهم هجری)
🔸 توسعه در دوره فتحعلی‌شاه قاجار
در قرن سیزدهم هجری، فتحعلی‌شاه قاجار دستور داد که گنبد حرم با طلا پوشانده شود.
این دوره یکی از مهم‌ترین توسعه‌های حرم را به همراه داشت.
🔸 نوسازی و زیباسازی در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار
در قرن چهاردهم هجری، ناصرالدین‌شاه قاجار کاشی‌کاری‌های جدید و آینه‌کاری‌های نفیسی به حرم اضافه کرد.

🔹 ۷. دوره هفتم: تحولات حرم در دوران معاصر (قرن بیستم و بیست و یکم)
🔸 دوران حکومت بعثی‌ها (۱۹۶۸-۲۰۰۳ م)
در دوره حکومت صدام حسین، به دلیل سیاست‌های ضدشیعی، توسعه حرم‌ها متوقف شد.
در انتفاضه شعبانیه (۱۹۹۱ م)، نیروهای بعثی به حرم حمله کرده و بخش‌هایی از آن را تخریب کردند.
🔸 بازسازی و توسعه پس از سقوط صدام (۲۰۰۳ م به بعد)
پس از سقوط رژیم بعث در سال ۲۰۰۳ م، حرم حضرت عباس (ع) تحت مدیریت عتبه العباسیه المقدسه قرار گرفت.
پروژه‌های بزرگی برای توسعه صحن‌ها، رواق‌ها و مسیر بین‌الحرمین اجرا شد.
گنبد، مناره‌ها، صحن و ضریح جدید بازسازی و توسعه یافت.
احداث صحن حضرت زینب (س) و گسترش حرم از مهم‌ترین پروژه‌های قرن بیست و یکم است.

🔹 نتیجه‌گیری
حرم حضرت عباس (ع) در طول تاریخ، دوره‌های متعددی از ساخت، توسعه، تخریب و بازسازی را تجربه کرده است. از بنای ساده اولیه پس از شهادت حضرت عباس (ع) تا تبدیل شدن به یک حرم باشکوه با معماری اسلامی و تزئینات نفیس، این مکان مقدس همچنان یکی از اصلی‌ترین مراکز زیارتی شیعیان در سراسر جهان باقی مانده است.