حرم امام علی (ع) از زمان شهادت ایشان تا کنون در طول تاریخ دستخوش تغییرات و تحولات بسیاری شده است. این تغییرات شامل دوره‌های ساخت، مرمت و تخریب است که در پی جنگ‌ها، تحولات سیاسی، و حملات مختلف صورت گرفته است. در اینجا دوره‌های تاریخی حرم امام علی (ع) را از زمان شهادت تا امروز مرور می‌کنیم:

۱. دوره پس از شهادت امام علی (ع) (۴۰ هجری / ۶۶۰ میلادی)
شهادت امام علی (ع): امام علی (ع) در شب بیست و یکم رمضان ۴۰ هجری در مسجد کوفه به شهادت رسید و به دستور عبیدالله بن زیاد، حاکم وقت، امام علی (ع) را به نجف منتقل کرده و در مکانی که بعدها حرم امام علی (ع) شد دفن کردند.
ساخت اولین بنای مقبره: در این دوره، به‌ویژه در دوران مختار ثقفی و پس از قیام مختار (۶۶۶ میلادی)، توجه به مرقد امام علی (ع) بیشتر شد. در این دوره ابتدایی، بنای کوچکی برای حفاظت از قبر امام علی (ع) ساخته شد، اما هنوز تبدیل به حرم عظیم فعلی نشده بود.

۲. دوره امویان (۶۶۰–۷۵۰ میلادی)
اولین تخریب: در دوران سلطنت بنی‌امیه و به‌ویژه تحت سلطنت یزید بن معاویه، مکان دفن امام علی (ع) به دلیل توجهات شیعه مورد دشمنی قرار گرفت. گفته می‌شود که یزید بن معاویه دستور داد تا قبر امام علی (ع) مخفی بماند.
توسعه جزئی: در این دوران، به‌ویژه در دوران عبدالملک بن مروان، حاکمان اموی اقدام به مرمت جزئی این مکان کردند، اما همچنان در سایه قرار داشت.

۳. دوره عباسیان (۷۵۰–۱۲۵۸ میلادی)
توسعه و ساخت اولین ساختمان: در دوره عباسیان، به‌ویژه در زمان هارون الرشید و مأمون، توجه به حرم امام علی (ع) افزایش یافت و حرم به صورت یک مکان مذهبی و زیارتی شناخته شد.
ساخت بنای اولیه: در این دوران، برای اولین بار ساختمان‌هایی به‌طور رسمی در اطراف قبر امام علی (ع) ساخته شد. به دستور مأمون، گنبدی برای مرقد امام علی (ع) ساخته شد.
توسعه‌های بعدی: در دوران‌های بعدی عباسیان، حرم امام علی (ع) گسترش یافت و بازسازی‌هایی صورت گرفت.

۴. دوره سلجوقیان (۱۱۱۲–۱۲۳۵ میلادی)
بازسازی و توسعه: در دوران سلجوقیان، به‌ویژه در زمان سلطان محمد سلجوقی، توسعه قابل توجهی در حرم امام علی (ع) صورت گرفت. گنبد حرم بازسازی شد و تزئینات بیشتری به آن اضافه شد.
حمایت‌های مالی: دولت سلجوقی از نظر مالی به حمایت از حرم امام علی (ع) پرداخت و آن را به عنوان یک مرکز مذهبی و فرهنگی مهم تثبیت کرد.

۵. دوره مغولان و تیموریان (۱۲۵۸–۱۵۰۰ میلادی)
تخریب و تخریب مجدد: حملات مغولان در قرن ۱۳ میلادی موجب تخریب بخش‌هایی از حرم امام علی (ع) شد. این حملات باعث آسیب به ساختارهای اولیه حرم شد، اما مرقد امام علی (ع) همچنان به عنوان یک مکان مقدس شناخته می‌شد.
مرمت‌ها: در دوران تیموریان، بازسازی‌های جدی‌تری انجام شد و برخی از ساختمان‌های موجود در حرم دوباره ترمیم و بازسازی شدند.

۶. دوره صفویان (۱۵۰۱–۱۷۳۶ میلادی)
بازسازی عظیم: در دوران صفویه، به ویژه در زمان شاه عباس اول، توجه ویژه‌ای به حرم امام علی (ع) شد. در این دوره، بسیاری از قسمت‌های حرم بازسازی شدند و گنبد طلا شد.
توسعه امکانات: در دوران صفویان، امکانات رفاهی برای زوار مانند مسافرخانه‌ها و حمام‌ها توسعه یافت.

۷. دوره عثمانی‌ها (۱۷۳۶–۱۹۱۷ میلادی)
مرمت و بازسازی‌های جزئی: در دوره عثمانی‌ها، به‌ویژه در دوران سلطان سلیم اول، اقدامات مرمتی برای حفاظت از حرم امام علی (ع) انجام شد. گنبد حرم تقویت شد و ساختارهای اطراف آن ترمیم شدند.
تخریب‌های جزئی: حملات مختلف و جنگ‌های داخلی در عراق در این دوره باعث تخریب‌هایی در حرم امام علی (ع) شد.

۸. دوره معاصر (۱۹۱۷–تا کنون)
بازسازی‌های گسترده: پس از پایان دوره عثمانی و در دوره‌های جمهوری عراق، حرم امام علی (ع) چندین بار مورد بازسازی و تعمیرات گسترده قرار گرفت.
دهه ۱۹۷۰: در دوران رژیم صدام حسین، حرم امام علی (ع) به طور قابل توجهی مرمت شد و گنبد آن به طلا پوشانده شد.
دهه ۲۰۰۰: پس از سقوط رژیم صدام حسین در سال ۲۰۰۳، توجه ویژه‌ای به بازسازی حرم امام علی (ع) شد. در این دوره، امکانات زیارتی افزایش یافت و به‌ویژه گنبد و ضریح امام علی (ع) بازسازی شد.
تهدیدات امنیتی: در دهه‌های اخیر، به دلیل تهدیدات امنیتی در عراق، حرم امام علی (ع) نیز دچار آسیب‌های جزئی شده است، اما هر بار بازسازی و حفاظت از آن انجام شده است.
حرم امام علی (ع) همچنان یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی در جهان اسلام باقی مانده و به‌رغم چالش‌های تاریخی و تهدیدات مختلف، به‌عنوان نمادی از ولایت و امامت، مورد احترام و زیارت مسلمانان است.

تاریح ساحت حرم امام علی  

حرم امام علی (علیه السلام) در شهر نجف، عراق، واقع شده و یکی از مهم‌ترین مکان‌های زیارتی برای شیعیان در سراسر جهان است. در ادامه، تاریخچه کامل و تفصیلی این حرم را بررسی می‌کنیم:

ساخت اولیه و مخفی بودن قبر:
شهادت و دفن: امام علی (ع) در سال ۴۰ هجری قمری در مسجد کوفه توسط عبدالرحمن بن ملجم از فرقه خوارج به شهادت رسید. بر اساس وصیت خود، قبر او به صورت مخفیانه در پشت کوفه دفن شد تا از نبش قبر توسط دشمنان جلوگیری شود.
افشای محل قبر: در قرن دوم هجری، در زمان خلافت هارون الرشید، محل قبر علنی شد. این اتفاق به دلیل یک واقعه شکار توسط هارون الرشید رخ داد که سگ‌های شکاری او از نزدیک شدن به محل دفن امام علی خودداری کردند، که منجر به کشف محل قبر شد.

توسعه و بازسازی‌ها:
ساخت اولین بنا: اولین بنای بر روی قبر امام علی در زمان هارون الرشید ساخته شد که شامل یک ساختمان با چهار درب، گنبدی از گل سرخ و ضریحی از سنگ سفید بود.

بازسازی در دوره‌های مختلف:
دوره عضدالدوله دیلمی: در سال ۳۶۳ هجری، عضدالدوله یک ساختمان بزرگ و باشکوه بر روی قبر ساخت.
دوره صفویه: شاه صفی در سال ۱۰۳۸ هجری قمری دستور به ساخت بنایی بسیار زیبا و معماری شده داد. در این دوره، توسعه و بازسازی‌های گسترده‌ای انجام شد.
نادرشاه افشار: در سال ۱۱۵۶ هجری قمری، نادرشاه دستور داد کاشی‌های کهنه گنبد را بردارند و آن را با طلا تزئین کنند.
دوره قاجاریه: شاهان قاجار نیز به بازسازی و افزودن به شکوه این حرم پرداختند.

توسعه معاصر و بازسازی‌ها:
پس از سقوط رژیم بعثی: بعد از سقوط صدام حسین، بازسازی‌های گسترده‌ای صورت گرفت. این بازسازی‌ها شامل مقاوم‌سازی، سنگ‌کاری کف و دیوارها، نصب لوسترهای جدید، تعویض ضریح‌ها و بهبود تزئینات داخلی بوده است.
پروژه‌های اخیر: پروژه‌های بزرگ توسعه شامل ساخت صحن حضرت فاطمه زهرا در بخش غربی حرم، که بزرگ‌ترین صحن سرپوشیده جهان است، و همچنین توسعه دیگر بخش‌های حرم مانند ایوان‌ها، رواق‌ها و مساجد مجاور بوده است.
اهمیت معنوی و فرهنگی:
زیارت: حرم امام علی یکی از مقدس‌ترین مکان‌ها برای شیعیان است و هر ساله میلیون‌ها زائر از سراسر جهان برای زیارت به اینجا می‌آیند.
احادیث و روایات: در منابع شیعی، احادیث زیادی در مورد ثواب زیارت امام علی وجود دارد که این مکان را به یکی از مهم‌ترین مراکز معنوی تبدیل کرده است.
این تاریخچه نشان‌دهنده تکامل و توسعه مستمر حرم امام علی است که با گذر زمان و تغییر حکومت‌ها، هر بار شکوه و اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
 

شاهان ایرانی و توسعه حرم امام علی 
چندین شاه ایرانی در تاریخ در ساخت و توسعه حرم امام علی (ع) در نجف نقش داشته‌اند. این شاهان عبارتند از:

عضدالدوله دیلمی (از خاندان آل بویه):

او یکی از اولین حاکمان ایرانی بود که در سال ۳۶۳ هجری قمری دستور به ساخت بنای باشکوهی بر روی قبر امام علی داد. او نه تنها حرم را بنا کرد بلکه شهر نجف را نیز توسعه داد.

شاه صفی (از دودمان صفویه):

در سال ۱۰۳۸ هجری قمری، شاه صفی دستور به تعمیر و بازسازی حرم داد. او برای بازسازی از سنگ‌های باقی‌مانده از بناهای کهن ساسانی استفاده کرد.

نادرشاه افشار:

در سال ۱۱۵۶ هجری قمری، نادرشاه دستور داد تا کاشی‌های کهنه گنبد حرم را برداشته و با طلا تزئین کنند که منجر به بازسازی و زیباسازی بیشتر حرم شد.

شاهان قاجار:
آقامحمدخان قاجار: در سال ۱۲۱۱ هجری قمری، او ضریحی از نقره به حرم اهدا کرد.
فتحعلی‌شاه: در زمان او در سال ۱۲۳۵ هجری قمری، تعمیراتی صورت گرفت و گلدسته‌های حرم با طلا پوشانده شدند.
محمدشاه: در سال ۱۲۶۲ هجری قمری، به فرمان عباس‌قلی‌خان وزیر او، ضریحی دیگر از نقره به حرم اهدا شد.
این شاهان با اقدامات خود، نقش مهمی در حفظ، توسعه و آراستن حرم امام علی ایفا کردند.