اربعینی – پایگاه اطلاع رسانی پیاده روی اربعین : ساخت نخستین بنا بر مرقد امامین کاظمین، به پیش از دوران آل بویه برمی‌گردد. حکومت‌های آل بویه، سلجوقیان، آل جلایر، صفویه و قاجاریه، حرم کاظمین را بازسازی، تعمیر و تکمیل کرده‌اند.در دوره صفویه به دستور شاه اسماعیل صفوی، بناهای حرم تخریب شد و به جای آن بنای جدیدی ساخته شد که شامل گنبد، گلدسته و مسجد می‌شد. در عصر قاجاریه نیز فرهادمیرزا، عموی ناصرالدین شاه، اقدامات عمرانی عمده‌ای در حرم انجام داد که تجدیدبنای صحن از جمله آن‌ها است.

دوران اول: مقبره قریش (183 ه.ق.)

• پس از شهادت امام موسی کاظم (ع) در سال 183 هجری قمری، پیکر مطهر ایشان را به بغداد بردند و در مقبره قریش به خاک سپردند. این مقبره که در آن زمان در خارج از شهر بغداد قرار داشت، به “باب الکاظم” معروف شد و اولین هسته مرکزی حرم کنونی به شمار می‌رود.
• سادگی و نورانیت: مقبره قریش بنایی ساده داشت و زائران در سایه سادگی و نورانیت آن به راز و نیاز با پروردگار و عرض ارادت به امام همام می‌پرداختند.
• اهمیت معنوی: با وجود سادگی، این مکان به دلیل مدفن امام هفتم (ع) از اهمیت معنوی بالایی برخوردار بود و زائران بسیاری از نقاط مختلف به آن می‌آمدند.
• آغاز شکل‌گیری حرم: دفن امام کاظم (ع) در مقبره قریش، نقطه عطفی در تاریخ این مکان بود و زمینه‌ای را برای تبدیل آن به یک مکان مقدس و زیارتی فراهم کرد.

رویدادهای مهم:

• شهادت و دفن امام موسی کاظم (ع): در سال 183 ه.ق.، امام کاظم (ع) در بغداد به شهادت رسیدند و پیکر مطهر ایشان در مقبره قریش به خاک سپرده شد.
• زیارت زائران: از همان ابتدا، زائران بسیاری از نقاط مختلف به زیارت مقبره قریش می‌آمدند و به راز و نیاز با پروردگار و عرض ارادت به امام همام می‌پرداختند.
• تبدیل مقبره قریش به مکانی مقدس: دفن امام کاظم (ع) در مقبره قریش، این مکان را به یک مکان مقدس و زیارتی تبدیل کرد و زمینه‌ای را برای توسعه و آبادانی آن در دوره‌های بعد فراهم کرد.
• شروع ارادت مردم به امام کاظم (ع): دفن امام کاظم (ع) در مقبره قریش، ارادت مردم به این امام بزرگوار را بیش از پیش افزایش داد و زائران بسیاری را به سوی این مکان مقدس جذب کرد.

دوران دوم: بنای اولیه (220 ه.ق.)

حدود 40 سال پس از شهادت امام موسی کاظم (ع) و دفن ایشان در مقبره قریش، در سال 220 هجری قمری، به دستور “متیل بن یسار” از یاران امام رضا (ع)، بنایی ساده بر فراز مرقد امام کاظم (ع) احداث شد. این بنا که شامل گنبد، ضریح و صحن بود، اولین بنای رسمی حرم به شمار می‌رود.

ویژگی‌های این دوران:

• تغییر و تحول: احداث بنای اولیه، نقطه عطفی در تاریخ مقبره قریش بود و این مکان را از یک مقبره ساده به یک حرم مطهر تبدیل کرد.
• احترام به مقام امام: احداث این بنا نشان‌دهنده احترام و ارادت مردم به امام موسی کاظم (ع) بود و زمینه‌ای را برای توسعه و آبادانی بیشتر حرم در دوره‌های بعد فراهم کرد.
• شروع هویت‌یابی: با احداث بنای اولیه، حرم مطهر کاظمین هویت و شخصیت مستقلی پیدا کرد و به عنوان یکی از اماکن متبرکه شیعه شناخته شد.

رویدادهای مهم:

• احداث بنای اولیه: در سال 220 ه.ق.، به دستور متیل بن یسار، اولین بنای رسمی بر فراز مرقد امام کاظم (ع) احداث شد.
• افزایش زائران: با احداث بنای اولیه، تعداد زائران حرم مطهر کاظمین به طور قابل توجهی افزایش یافت.
• توسعه و آبادانی حرم: احداث بنای اولیه، انگیزه‌ای برای توسعه و آبادانی بیشتر حرم در دوره‌های بعد شد.
• جذب زائران بیشتر: با احداث این بنا، حرم مطهر کاظمین به یکی از قطب‌های زیارتی شیعه تبدیل شد و زائران بسیاری را از نقاط مختلف جهان به خود جلب کرد.
• تقویت هویت شیعی: حرم مطهر کاظمین به عنوان یکی از مهم‌ترین اماکن متبرکه شیعه، نقشی مهم در تقویت هویت شیعی و ترویج معارف اسلام ناب محمدی (ص) ایفا کرد.

دوران عباسیون اولیه

در زمان خلافت عباسی، پس از شهادت امام موسی کاظم (ع) در سال 183 هجری قمری (799 میلادی)، پیکر ایشان در مقبره قریش در بغداد به خاک سپرده شد. این مقبره بعدها به عنوان حرم کاظمین شناخته شد.

دوران مأمون عباسی

• در دوران خلافت مأمون عباسی، امام محمد تقی (ع) در سال 220 هجری قمری (835 میلادی) به شهادت رسیدند و در کنار جد خود، امام موسی کاظم (ع) به خاک سپرده شدند. مأمون به علت ارتباط نزدیک با امامان شیعه و به ویژه امام رضا (ع)، توجه خاصی به این حرم داشت و توسعه‌هایی در آن صورت گرفت.
• توسعه اولیه: مأمون عباسی به علت رابطه نزدیکی که با امام رضا (ع) داشت، به حرم کاظمین توجه کرد و برخی توسعه‌ها و تعمیرات انجام گرفت.

دوران متوکل عباسی

• در دوران متوکل عباسی، دشمنی‌ها و مخالفت‌ها با اهل بیت افزایش یافت. متوکل عباسی به طور خاص دشمنی شدیدی با علویان و پیروان آنان داشت و بارها دستور تخریب و تخریب مقابر امامان را صادر کرد. حرم کاظمین نیز در این دوره از تخریب‌ها در امان نبود و تخریب‌هایی را تجربه کرد.
• تخریب‌ها: در دوران خلافت متوکل (232-247 هجری قمری)، دشمنی با علویان و شیعیان شدت گرفت و دستور تخریب مقابر امامان صادر شد. حرم کاظمین نیز دچار تخریب شد.

دوران المستنصر بالله عباسی

• در دوران المستنصر بالله عباسی، توجه ویژه‌ای به بازسازی و توسعه حرم‌ها و اماکن مقدس اسلامی شد. المستنصر بالله دستور بازسازی و تعمیر حرم کاظمین را صادر کرد و کارهای زیادی برای بازسازی و بهبود آن انجام گرفت.
• بازسازی و توسعه: در دوران خلافت المستنصر بالله (623-640 هجری قمری)، توجه ویژه‌ای به بازسازی اماکن مقدس اسلامی شد و حرم کاظمین نیز بازسازی و توسعه یافت.

دوران الناصر لدین الله عباسی

• در دوران الناصر لدین الله عباسی، بازسازی‌ها و توسعه‌های بیشتری در حرم کاظمین صورت گرفت. این دوره به عنوان یکی از دوره‌های طلایی توسعه و آبادانی حرم‌های شیعه در تاریخ شناخته می‌شود.
• توسعه‌های بیشتر: در دوران خلافت الناصر لدین الله (575-622 هجری قمری)، بازسازی‌ها و توسعه‌های زیادی در حرم کاظمین صورت گرفت.

دوران صفوی (قرن دهم تا دوازدهم هجری / شانزدهم تا هجدهم میلادی)

دوران صفوی یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ حرم کاظمین است. در این دوران، صفویان که خود را حامیان تشیع معرفی کرده بودند، به بازسازی و توسعه اماکن مقدس شیعه، از جمله حرم کاظمین، توجه ویژه‌ای داشتند. در ادامه، تاریخچه حرم کاظمین در دوران صفوی به صورت کامل‌تر ارائه می‌شود:

الف) شاه اسماعیل صفوی (907-930 هجری قمری / 1501-1524 میلادی)

• توجه به اماکن مقدس: شاه اسماعیل صفوی، بنیانگذار سلسله صفویان، توجه زیادی به اماکن مقدس شیعه داشت. در دوران او، فعالیت‌های اولیه‌ای برای بهبود و توسعه حرم کاظمین آغاز شد.
• ارسال هدایای نفیس: شاه اسماعیل به منظور جلب حمایت علمای شیعه و افزایش مشروعیت خود، هدایای نفیسی به حرم کاظمین ارسال کرد.

ب) شاه طهماسب صفوی (930-984 هجری قمری / 1524-1576 میلادی)

• بازسازی و توسعه: شاه طهماسب نیز به بازسازی و توسعه حرم کاظمین اهمیت زیادی داد. او دستور داد که گنبدها و مناره‌های حرم بازسازی و تزیین شوند.
• ارسال کتیبه‌ها و تزئینات: در دوران شاه طهماسب، کتیبه‌ها و تزئینات زیبایی به حرم افزوده شد. این تزئینات شامل کتیبه‌های قرآنی و اشعار مذهبی بود.

ج) شاه عباس صفوی (996-1038 هجری قمری / 1588-1629 میلادی)

• بازسازی گسترده: شاه عباس صفوی به دلیل علاقه شدیدش به اماکن مقدس شیعه، دست به بازسازی گسترده حرم کاظمین زد. در این دوران، بسیاری از بخش‌های حرم نوسازی و تزئین شد.
• گسترش صحن‌ها و رواق‌ها: شاه عباس صفوی دستور داد صحن‌های حرم گسترش یابند و رواق‌های جدیدی به آن اضافه شوند. این اقدامات باعث افزایش ظرفیت حرم برای پذیرایی از زائران شد.
• نصب ضریح جدید: در دوران شاه عباس، ضریح جدیدی برای امام موسی کاظم (ع) و امام محمد تقی (ع) نصب شد. این ضریح با هنرهای زیبای ایرانی و نقوش اسلامی تزیین شده بود.
• ارسال هدایا و کمک‌های مالی: شاه عباس صفوی به منظور حمایت مالی از حرم، هدایای نفیسی از جمله فرش‌ها، لوسترها و کتب مقدس ارسال کرد.

د) شاه سلطان حسین صفوی (1105-1135 هجری قمری / 1694-1722 میلادی)

ادامه بازسازی‌ها: در دوران شاه سلطان حسین، بازسازی‌ها و توسعه‌های حرم کاظمین ادامه یافت. این شاه نیز به اماکن مقدس توجه ویژه‌ای داشت و کمک‌های مالی و هدایای نفیسی به حرم ارسال می‌کرد.

ویژگی‌های معماری دوران صفوی

• گنبدها و مناره‌ها: در دوران صفوی، گنبدها و مناره‌های حرم کاظمین با کاشی‌کاری‌های زیبا و نقوش اسلامی تزیین شدند.
• صحن‌ها و رواق‌ها: صحن‌های حرم گسترش یافتند و رواق‌های جدیدی به آن اضافه شدند. این صحن‌ها و رواق‌ها با کتیبه‌های قرآنی و اشعار مذهبی تزیین شده بودند.
• ضریح‌ها: ضریح‌های جدیدی برای امام موسی کاظم (ع) و امام محمد تقی (ع) نصب شد که با هنرهای زیبای ایرانی و نقوش اسلامی تزیین شده بودند.

دوران آل بویه (قرن چهارم هجری / دهم میلادی)

الف) توجه ویژه به اماکن مقدس شیعه

• فعالیت‌های عمران و توسعه: آل بویه که از حامیان تشیع بودند، به بازسازی و توسعه اماکن مقدس شیعه، از جمله حرم کاظمین، توجه ویژه‌ای داشتند. در این دوره، اقدامات عمرانی مختلفی در حرم انجام شد.
• تعمیر و توسعه حرم: در زمان آل بویه، حرم کاظمین بازسازی شد و تعمیرات اساسی در آن صورت گرفت. این تعمیرات شامل توسعه صحن‌ها و افزودن رواق‌ها و کتیبه‌های جدید بود.

دوران سلجوقیان (قرن پنجم و ششم هجری / یازدهم و دوازدهم میلادی)

الف) تعمیرات و نگهداری توجه به اماکن مقدس: در دوران سلجوقیان، با وجود تمرکز بیشتر بر مسائل نظامی و سیاسی، اماکن مقدس نیز مورد توجه بودند. در این دوره، تعمیرات و نگهداری‌های دوره‌ای در حرم کاظمین انجام شد.

دوران خوارزمشاهیان (قرن ششم و هفتم هجری / دوازدهم و سیزدهم میلادی)

الف) تعمیرات و بازسازی‌های محدود

بازسازی‌های جزئی: در دوران خوارزمشاهیان، برخی بازسازی‌ها و تعمیرات جزئی در حرم کاظمین صورت گرفت. این اقدامات بیشتر به منظور حفظ و نگهداری حرم انجام شد.

دوران ایلخانان (قرن هفتم و هشتم هجری / سیزدهم و چهاردهم میلادی)

الف) توجه ویژه به اماکن مقدس

بازسازی و توسعه: در دوران ایلخانان، به ویژه در زمان غازان خان و اولجایتو، حرم کاظمین مورد توجه قرار گرفت و بازسازی‌های مهمی در آن صورت گرفت. ایلخانان با پذیرفتن اسلام و حمایت از تشیع، به بازسازی و توسعه اماکن مقدس شیعه، از جمله حرم کاظمین، پرداختند.

دوران تیموریان (قرن هشتم و نهم هجری / چهاردهم و پانزدهم میلادی)

الف) توجه به اماکن مقدس

تعمیرات و نگهداری: در دوران تیموریان، تعمیرات و نگهداری‌های دوره‌ای در حرم کاظمین انجام شد. تیموریان به اماکن مقدس توجه داشتند و به نگهداری آن‌ها اهمیت می‌دادند.

دوران صفوی (قرن دهم تا دوازدهم هجری / شانزدهم تا هجدهم میلادی)

الف) شاه اسماعیل صفوی (907-930 هجری قمری / 1501-1524 میلادی)

توجه به اماکن مقدس: شاه اسماعیل صفوی، بنیانگذار سلسله صفویان، توجه زیادی به اماکن مقدس شیعه داشت و اقدامات اولیه‌ای برای بهبود و توسعه حرم کاظمین آغاز کرد.

ارسال هدایای نفیس: شاه اسماعیل هدایای نفیسی به حرم کاظمین ارسال کرد.

ب) شاه طهماسب صفوی (930-984 هجری قمری / 1524-1576 میلادی)

بازسازی و توسعه: شاه طهماسب بازسازی و توسعه حرم کاظمین را اهمیت داد و دستور بازسازی گنبدها و مناره‌های حرم را صادر کرد.

ارسال کتیبه‌ها و تزئینات: در دوران شاه طهماسب، کتیبه‌ها و تزئینات زیبایی به حرم افزوده شد.

ج) شاه عباس صفوی (996-1038 هجری قمری / 1588-1629 میلادی)

بازسازی گسترده: شاه عباس به بازسازی گسترده حرم کاظمین پرداخت و بسیاری از بخش‌های حرم نوسازی و تزئین شد.

گسترش صحن‌ها و رواق‌ها: شاه عباس دستور گسترش صحن‌های حرم و افزودن رواق‌های جدید را صادر کرد.

نصب ضریح جدید: در دوران شاه عباس، ضریح جدیدی برای امام موسی کاظم (ع) و امام محمد تقی (ع) نصب شد.

د) شاه سلطان حسین صفوی (1105-1135 هجری قمری / 1694-1722 میلادی)

ادامه بازسازی‌ها: در دوران شاه سلطان حسین، بازسازی‌ها و توسعه‌های حرم کاظمین ادامه یافت.

دوران افشاریه و زندیه (قرن دوازدهم هجری / هجدهم میلادی)

الف) توجه به اماکن مقدس

نادر شاه افشار: نادر شاه افشار، با وجود تمرکز بیشتر بر مسائل نظامی، توجهی به اماکن مقدس داشت و به بازسازی و نگهداری حرم‌ها پرداخت.

ب) کریم خان زند

تعمیرات و نگهداری: کریم خان زند نیز به بازسازی و تعمیرات حرم کاظمین توجه داشت و تعمیرات دوره‌ای در حرم انجام شد.

دوران قاجار (قرن سیزدهم و چهاردهم هجری / نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی)

الف) فتحعلی شاه قاجار (1212-1250 هجری قمری / 1797-1834 میلادی)

بازسازی و توسعه: فتحعلی شاه قاجار توجه ویژه‌ای به حرم‌های شیعه داشت و دستور بازسازی و توسعه حرم کاظمین را صادر کرد. در این دوران، تعمیرات اساسی و توسعه‌های مهمی در حرم انجام شد.

ب) ناصرالدین شاه قاجار (1264-1313 هجری قمری / 1848-1896 میلادی)

توسعه و نوسازی: ناصرالدین شاه نیز به بازسازی و توسعه حرم کاظمین اهمیت داد و اقدامات زیادی در جهت نوسازی و بهبود آن انجام داد.

نصب ضریح‌های جدید: در دوران ناصرالدین شاه، ضریح‌های جدیدی برای امام موسی کاظم (ع) و امام محمد تقی (ع) نصب شد که با هنرهای زیبای ایرانی تزیین شده بودند.

ویژگی‌های معماری و توسعه‌های مهم

الف) گنبدها و مناره‌ها

گنبدها: گنبدهای حرم کاظمین با کاشی‌کاری‌های زیبا و نقوش اسلامی تزیین شدند.

مناره‌ها: مناره‌های حرم نیز با کاشی‌کاری‌های هنری و تزیینات اسلامی زیبا شدند.

ب) صحن‌ها و رواق‌ها

صحن‌های گسترده: در دوران مختلف، صحن‌های حرم گسترش یافتند و ظرفیت پذیرش زائران افزایش یافت.

رواق‌های زیبا: رواق‌های حرم با کتیبه‌های قرآنی و نقوش اسلامی تزیین شدند.

ج) ضریح‌ها

ضریح‌های جدید: ضریح‌های جدیدی برای امامان موسی کاظم (ع) و محمد تقی (ع) نصب شد که با هنرهای زیبای ایرانی تزیین شده بودند.

دوران قاجار (قرن سیزدهم و چهاردهم هجری / نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی)

الف) فتحعلی شاه قاجار (1212-1250 هجری قمری / 1797-1834 میلادی)

بازسازی و توسعه: فتحعلی شاه قاجار به اماکن مقدس شیعه توجه ویژه‌ای داشت. در این دوران، بازسازی‌ها و توسعه‌های مهمی در حرم کاظمین انجام شد.

تعمیرات اساسی: گنبدها و صحن‌های حرم تحت بازسازی و تعمیرات اساسی قرار گرفتند. این تعمیرات شامل تعویض و نوسازی کاشی‌کاری‌ها، تزیینات و کتیبه‌ها بود.

ب) ناصرالدین شاه قاجار (1264-1313 هجری قمری / 1848-1896 میلادی)

توسعه و نوسازی: ناصرالدین شاه نیز به بازسازی و توسعه حرم کاظمین اهمیت داد. او دستورات زیادی برای نوسازی و بهبود وضعیت حرم صادر کرد.

نصب ضریح‌های جدید: در دوران ناصرالدین شاه، ضریح‌های جدیدی برای امام موسی کاظم (ع) و امام محمد تقی (ع) نصب شد که با هنرهای زیبای ایرانی تزیین شده بودند.

دوران پهلوی (قرن چهاردهم هجری / اوایل و اواسط قرن بیستم میلادی)

الف) رضاشاه پهلوی (1925-1941 میلادی)

حفظ و نگهداری: در دوران رضاشاه پهلوی، توجه به حفظ و نگهداری اماکن مقدس ادامه یافت. اگرچه اقدامات مهمی در زمینه بازسازی انجام نشد، اما توجه به نگهداری و تعمیرات دوره‌ای وجود داشت.

ب) محمدرضا شاه پهلوی (1941-1979 میلادی)

بازسازی و نوسازی: در دوران محمدرضا شاه پهلوی، بازسازی و نوسازی‌های مختلفی در حرم کاظمین انجام شد. این بازسازی‌ها شامل تعمیرات گنبدها، صحن‌ها و رواق‌ها بود.

افزایش ظرفیت زائرپذیری: به منظور افزایش ظرفیت زائرپذیری، صحن‌ها گسترش یافتند و امکانات بهتری برای زائران فراهم شد.

دوران جمهوری اسلامی ایران (از 1979 میلادی تا کنون)

الف) دوران جنگ ایران و عراق (1980-1988 میلادی)

آسیب‌های جنگی: در دوران جنگ ایران و عراق، حرم کاظمین نیز مانند بسیاری از اماکن مقدس دیگر، از حملات و آسیب‌های جنگی در امان نماند. برخی از بخش‌های حرم آسیب دیدند و نیاز به بازسازی و تعمیر داشتند.

ب) بازسازی‌های پس از جنگ

تعمیرات و بازسازی‌های گسترده: پس از پایان جنگ، اقدامات گسترده‌ای برای بازسازی و تعمیر حرم کاظمین انجام شد. این بازسازی‌ها شامل تعمیرات گنبدها، ضریح‌ها، صحن‌ها و رواق‌ها بود.

توسعه زیرساخت‌ها: به منظور بهبود خدمات به زائران، زیرساخت‌های حرم توسعه یافتند. این توسعه‌ها شامل احداث مراکز خدماتی، بهداشتی و اقامتی برای زائران بود.

دوران معاصر (دهه‌های اخیر)

توسعه و نوسازی مدرن: در دهه‌های اخیر، توجه ویژه‌ای به توسعه و نوسازی حرم کاظمین شده است. این نوسازی‌ها شامل بهبود وضعیت کاشی‌کاری‌ها، تزیینات و کتیبه‌ها، نصب سیستم‌های مدرن تهویه مطبوع و نورپردازی بوده است.

افزایش امنیت و خدمات: به منظور افزایش امنیت و ارائه خدمات بهتر به زائران، اقدامات امنیتی و خدماتی مختلفی در حرم اجرا شده است.

ویژگی‌های معماری و توسعه‌های مهم

الف) گنبدها و مناره‌ها

گنبدها: گنبدهای حرم کاظمین با کاشی‌کاری‌های زیبا و نقوش اسلامی تزیین شده‌اند. این گنبدها به عنوان نمادی از هنر و معماری اسلامی شناخته می‌شوند.

مناره‌ها: مناره‌های حرم نیز با کاشی‌کاری‌های هنری و تزیینات اسلامی زیبا شدند و به زیبایی و شکوه حرم افزوده‌اند.

ب) صحن‌ها و رواق‌ها

صحن‌های گسترده: در دوران مختلف، صحن‌های حرم گسترش یافته و ظرفیت پذیرش زائران افزایش یافته است. این صحن‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که بتوانند تعداد زیادی زائر را در خود جای دهند.

رواق‌های زیبا: رواق‌های حرم با کتیبه‌های قرآنی و نقوش اسلامی تزیین شده‌اند و به زیبایی و معنویت فضا افزوده‌اند.

ج) ضریح‌ها

ضریح‌های جدید: ضریح‌های جدیدی برای امامان موسی کاظم (ع) و محمد تقی (ع) نصب شده که با هنرهای زیبای ایرانی تزیین شده‌اند. این ضریح‌ها به عنوان نمادی از احترام و ارادت به این امامان بزرگوار شناخته می‌شوند.

تولیت حرم و متولیان آن

• در قرن پنجم قمری، کاظمین که از محله‌های بغداد بود، مستقل شد و برای آن نقیب جداگانه‌ای تعیین گردید. یکی از وظایف نقیبان، نظارت بر امور حرم بود. پیش از این، حرم به وسیله قیم اداره می‌شد.[۹۹] در کتاب تاریخ المشهد الکاظمی، از ۲۷ قیم یا نقیب کاظمین یاد شده‌ است که در میان آنها نام سید عبدالکریم بن احمد حلی (۶۴۸-۶۹۳ق) از عالمان خاندان طاووس دیده می‌شود. ابن جعفر القیم، ابوطالب علوی، علی بن علی، معروف به فاخر علوی (درگذشته حدود ۵۶۹ق) و نجم‌الدین علی بن موسوی از علمای قرن هفتم از نقیبان کاظمین بوده‌اند.
• در دوره صفویه اداره حرم کاظمین به مَشیخه الاسلام واگذار شد. مشیخه الاسلام اداره‌ای بود که صفویان در مقابل مشیخه ترکیه که مرکز آن در استانبول قرار داشت، تأسیس کردند و مرکز آن را در کاظمین قرار دادند. از وظایف این مرکز، مدیریت حرم کاظمین بود.هنگامی که عثمانیان قدرت را در عراق به دست گرفتند، تولیت حرم کاظمین را به فردی به نام ربیعه که پیشتر متولی کعبه بود سپردند.[۱۰۲] پس از آن اطلاعات دقیقی از متولیان حرم کاظمین در دست نیست؛ فقط از افرادی همچون عبدالحمید کلیددار (۱۲۸۲-۱۳۳۶ق) و پدرش شیخ طالب شیبی به عنوان متولی حرم یاد شده است؛[۱۰۳] تا اینکه عبدالنبی کاظمی (۱۱۹۸-۱۲۶۵ق) که تکمله‌ای بر کتاب نقد الرجال تفرشی نوشته است، تولیت حرم را بر عهده گرفت. پس از عبدالنبی فرزندان و نوادگانش این منصب را عهده‌دار شدند.
• اکنون دکتر حیدر حسن الشمری، تولیت حرم کاظمین را بر عهده دارد.