اربعینی – پایگاه اطلاع رسانی پیاده روی اربعین :حرم مطهر عسکریین، که آرامگاه امام هادی (ع) و امام حسن عسکری (ع)، به ترتیب دهمین و یازدهمین امام شیعیان است، در شهر سامرا در عراق واقع شده و یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعیان در جهان به شمار می‌آید. این مکان مقدس همچنین مدفن شخصیت‌های برجسته‌ای چون نرجس خاتون (مادر امام زمان (عج)) و حکیمه خاتون (دختر امام جواد (ع)) است. در ادامه، تاریخچه کامل و مبسوط این حرم را از آغاز تا امروز بررسی می‌کنیم.

پیشینه اولیه و دفن امامان

حرم عسکریین در اصل خانه مسکونی امام هادی (ع) بود که در شهر سامرا قرار داشت. امام هادی (ع) این خانه را از فردی به نام دلیل بن یعقوب نصرانی خریداری کرده بود. سامرا در آن زمان پایتخت خلافت عباسیان بود و به دستور معتصم عباسی در سال 221 هجری قمری تأسیس شد. امام هادی (ع) در سال 254 قمری به شهادت رسید و در همین خانه به خاک سپرده شد. پس از او، فرزندش امام حسن عسکری (ع) نیز در سال 260 قمری در سن 28 سالگی به شهادت رسید و در کنار پدرش دفن شد. این خانه به دلیل محدودیت‌هایی که خلفای عباسی بر این دو امام تحمیل کرده بودند، تحت نظارت شدید قرار داشت و در منطقه‌ای نظامی به نام “عسکر” واقع شده بود که بعدها نام “عسکریین” از همین منطقه گرفته شد.

تا حدود سال 328 قمری، این مکان به همان شکل اولیه خود یعنی یک خانه ساده باقی مانده بود. برخی منابع ذکر می‌کنند که پنجره‌ای بر دیوار آن نصب شده بود و مردم از بیرون قبر امامان را زیارت می‌کردند.

نخستین ساخت‌وسازها

نخستین تحولات عمرانی در این مکان در قرن چهارم هجری رخ داد. ناصرالدوله حمدانی، از حاکمان شیعه‌مذهب آل حمدان (حکومت 323-356 قمری)، در سال 328 قمری گنبدی بر فراز قبر این دو امام بنا کرد. این گنبد به عنوان اولین سازه رسمی بر آرامگاه عسکریین شناخته می‌شود. پس از او، حاکمان آل بویه، مانند معزالدوله دیلمی (حکومت 322-356 قمری)، در سال‌های 335 تا 337 قمری تعمیراتی انجام دادند و بارگاهی ابتدایی ایجاد کردند. عضدالدوله دیلمی نیز در سال 368 قمری درهایی از چوب ساج برای حرم تهیه کرد و ساختار آن را توسعه داد.

در دوره‌های بعدی، بازسازی‌ها و توسعه‌های بیشتری صورت گرفت. ارسلان بساسیری در حدود سال 450 قمری بارگاهی دیگر ساخت، اما این بنا در سال 640 قمری بر اثر آتش‌سوزی از بین رفت. به دستور المستنصر بالله، خلیفه عباسی، بارگاه بازسازی شد و صندوق‌هایی چوبی بر قبور نصب گردید.

توسعه در دوره‌های اسلامی

در دوره‌های بعدی، حرم عسکریین شاهد توجه بیشتری از سوی حاکمان و شیعیان بود:

• دوره سلجوقیان: سلطان برکیارق (درگذشت 498 قمری) و وزیر شیعه‌اش، مجدالملک قمی، به بازسازی حرم پرداختند.
• دوره ایلخانان: شیخ حسن جلایری در سال 740 قمری تعمیرات گسترده‌ای انجام داد و حرم را با امکانات بیشتری آراست.
• دوره صفویه: در سال 1106 قمری، حرم بر اثر آتش‌سوزی آسیب دید. شاه سلطان حسین صفوی دستور بازسازی آن را داد و ضریحی جدید از ایران به سامرا ارسال کرد. این ضریح به همراه صندوقچه‌های جدید در مراسمی باشکوه نصب شد.
• دوره قاجار: در سال 1200 قمری، احمد خان دنبلی و پسرش حسینقلی خان ساختار حرم را بازسازی کردند، گنبد را کاشی‌کاری نمودند و امکانات رفاهی مانند مسجد، حمام و کاروانسرا برای زائران ساختند. همچنین در سال 1282 قمری، عبدالحسین طهرانی به دستور ناصرالدین شاه گنبد را طلاکاری کرد و صحن و ایوان را تعمیر نمود. میرزای شیرازی نیز در سال 1288 قمری دستور سنگ‌فرش کردن صحن، آینه‌کاری رواق‌ها و ساخت مدرسه دینی را داد.
• در اوایل قرن چهاردهم هجری، رواق‌ها و بخش‌هایی از حرم آینه‌کاری شد و ساعتی بزرگ بر درب قبله نصب گردید. در سال 1380 قمری، حاج علی اصفهانی کهربایی، تاجر معروف کربلا، ضریحی نقره‌ای و طلاکوب بر قبور نصب کرد و گلدسته‌ها را طلاکاری نمود.

تخریب‌های تروریستی حرم عسکرین

حرم عسکریین در قرن اخیر دو بار هدف حملات تروریستی قرار گرفت:

• انفجار اول (1384 شمسی): در 23 محرم 1427 قمری (3 اسفند 1384)، گروهی از سلفی‌های وابسته به القاعده با پوشیدن لباس پلیس عراق وارد حرم شدند و با کارگذاری حدود 200 کیلوگرم مواد منفجره (TNT)، گنبد و بخش‌هایی از ساختمان را تخریب کردند. این حمله واکنش شدید شیعیان و مراجع تقلید را در پی داشت.
• انفجار دوم (1386 شمسی): در 27 جمادی‌الاولی 1428 قمری (23 خرداد 1386)، دو گلدسته طلایی حرم در انفجاری دیگر به طور کامل ویران شد و بخش‌هایی از سرداب غیبت نیز آسیب دید.
• این حملات با هدف ایجاد تفرقه مذهبی و تضعیف جایگاه شیعیان انجام شد، اما با مقاومت و همت جامعه شیعه، بازسازی حرم آغاز گردید.

بازسازی پس از تخریب

پس از تخریب‌ها، ستاد بازسازی عتبات عالیات ایران با همکاری مقامات عراقی بازسازی حرم را بر عهده گرفت:

• بازسازی ساختار اصلی و گنبد از سال 1389 شمسی آغاز شد و در سال 1394 به پایان رسید.
• ضریح جدید، که مانند ضریح امام حسین (ع) شش‌گوشه است، بین سال‌های 1389 تا 1391 در ایران ساخته شد، در سال 1395 به سامرا منتقل گردید و در 4 اردیبهشت 1396 رونمایی شد.
• گلدسته‌ها و بخش‌های تخریب‌شده نیز بازسازی و طلاکاری شدند.
• گنبد فعلی حرم یکی از بزرگ‌ترین گنبدهای جهان اسلام است که با 72 هزار کاشی طلا پوشیده شده و محیط آن 68 متر است.

ویژگی‌های کنونی حرم

حرم عسکریین امروزه شامل بخش‌های مختلفی است:

• گنبد و ضریح: گنبد طلایی و ضریح نقره‌ای که آرامگاه امام هادی (ع)، امام حسن عسکری (ع)، نرجس خاتون و حکیمه خاتون را در بر می‌گیرد.
• رواق‌ها: شامل رواق امام هادی (ع)، رواق امام حسن عسکری (ع)، رواق صاحب‌الزمان (عج) و رواق شهدا که با آینه‌کاری تزئین شده‌اند.
• صحن‌ها: صحن غربی و شرقی که فضای وسیعی برای تجمع زائران فراهم می‌کنند.
• سرداب غیبت: در شمال غربی حرم، که به باور شیعیان محل عبادت سه امام (هادی، عسکری و مهدی (عج)) بوده و از قداست ویژه‌ای برخوردار است.

اهمیت مذهبی و فرهنگی

حرم عسکریین نه تنها به دلیل دفن دو امام معصوم، بلکه به سبب ارتباط با امام زمان (عج) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این مکان محل تولد و آغاز غیبت صغری امام مهدی (عج) دانسته می‌شود و از این رو برای شیعیان اهمیت عظیمی دارد. سامرا به همراه نجف، کربلا و کاظمین، یکی از چهار شهر زیارتی مهم عراق است.

حرم مطهر عسکریین از یک خانه مسکونی ساده در قرن سوم هجری به یکی از باشکوه‌ترین زیارتگاه‌های شیعیان تبدیل شده است. این مکان در طول تاریخ شاهد فراز و نشیب‌های بسیاری از جمله بازسازی‌ها، تخریب‌ها و حملات بوده، اما با تلاش شیعیان و محبان اهل بیت (ع)، همواره احیا شده و امروز به عنوان نمادی از مقاومت و ایمان باقی مانده است. تاریخچه این حرم گواهی بر اهمیت آن در فرهنگ و تاریخ شیعه و تلاش مداوم برای حفظ این میراث مقدس است.