اربعینی – پایگاه اطلاع رسانی پیاده روی اربعین : «کوفه» اولین شهری است که پس از ظهور اسلام در منطقه عراق ساخته شد. محل بنای این شهر را دو صحابی جلیل‌القدر پیامبر، سلمان فارسی و حذیفه یمانی در سال ۱۷ هـ.ق و در دوره خلافت عمر برای تجمع سپاهیان انتخاب کردند. و مسجد کوفه اولین بنایی بود که در آن ساخته شد. در سال ۳۶ هجری امام علی علیه السلام این شهر را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند و از آن زمان این شهر در تاریخ اسلام نقش بسزایی پیدا نمود.

تاریخچه و سال پیدایش کوفه

کوفه، که در هشت کیلومتری شرق نجف اشرف و در کرانه رود فرات واقع شده است، قدمتی 1400 ساله دارد و در سال 17 هجری قمری، مصادف با سال 638 میلادی، توسط سعد بن ابی وقاص، سردار عرب، به دستور حضرت عمر بن خطاب، خلیفه دوم مسلمانان، بنا شد.

دلایل انتخاب محل کوفه:

• موقعیت استراتژیک: کوفه در محل تلاقی چندین مسیر تجاری مهم قرار داشت و از نظر نظامی نیز موقعیتی استراتژیک داشت.
• حاصلخیزی زمین: زمین های اطراف کوفه بسیار حاصلخیز بودند و برای کشاورزی و دامداری مناسب بودند.
• فراوانی آب: رود فرات در نزدیکی کوفه جریان داشت و این امر دسترسی به آب را برای ساکنان این شهر آسان می کرد.

مراحل ساخت و توسعه کوفه:

• در مرحله اول، سعد بن ابی وقاص و یارانش اردوگاهی را در محل کوفه برپا کردند.
• در مرحله بعد، مسلمانان شروع به ساخت خانه ها، مساجد و سایر بناهای مورد نیاز خود در این شهر کردند.
• در زمان خلافت امیرالمومنین علی (ع)، کوفه به سرعت توسعه یافت و به یکی از بزرگترین و مهمترین شهرهای جهان اسلام تبدیل شد.

نقش کوفه در تاریخ اسلام:

• کوفه در دوران صدر اسلام از اهمیت بالایی برخوردار بود و به عنوان پایتخت جهان اسلام در زمان خلافت امیرالمومنین علی (ع) شناخته می شد.
• این شهر محل زندگی و فعالیت بسیاری از بزرگان دین اسلام از جمله امام حسن (ع) و امام حسین (ع) بوده است.
• کوفه همچنین در دوران های بعد شاهد رویدادهای مهم تاریخی بسیاری از جمله قیام مختار ثقفی و نهضت امام حسین (ع) بود.
• امروزه کوفه به عنوان یکی از مهمترین اماکن زیارتی شیعیان شناخته می شود و هر ساله زائران زیادی از سراسر جهان به این شهر سفر می کنند.

علت نامگذاری و وجه  تسمیه کوفه

• در وجه تسمیه کوفه چند قول وجود دارد: یکی آن که «کوفه به معنای جایی است که در آن ریگ و شن باشد»
• مقدسی می‌گوید: «هر شن که با ریگ آمیخته بود کوفه است، نمی‌بینی که زمین آن چنین است»
• در زمان های گذشته، کوفه به عنوان “شهر علم” نیز شناخته می شد و بسیاری از دانشمندان و عالمان دین در این شهر زندگی می کردند.
• امروزه، بقایای بسیاری از بناهای تاریخی کوفه، از جمله مسجد کوفه و قصر عمر بن سعد، هنوز هم پابرجا هستند.
• دیگر آن که «نام سرزمین بابل از سواد عراق است و از آن رو کوفه نامیده‌اند که به صورت دایره است یا تپه شنی دایره»
• و نیز چون سعد بن ابی وقاص، پس از فتح قادسیه و استقرار در انبار، سپاه مسلمانان را برای رهایی از بدی آب و هوا و موجودات آزاردهنده آن به سوی این سرزمین هدایت کرد و به آنان گفت: «تکوفوا فی هذا الموضع؛ در این مکان جمع شوید»، از ریشه کاف و تکوف است.
• برخی نیز گفته‌اند: «به سبب وجود کوه کوچکی در آن جا که به «کوفان» معروف است، این منطقه را کوفه نامیده‌اند».[۵][۶]
• نفل است نام “کوفه” از واژه سریانی “کوپا” به معنای “تپه” گرفته شده است.

موقعیت جغرافیایی کوفه

کوفه در هشت کیلومتری شرق نجف اشرف بر کرانه رود فرات قرار دارد. این سرزمین ۲۲ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در شرق آن رود فرات، در غرب آن صحرا، در جنوب غربی آن شهر باستانی حیره (شش کیلومتری آن) و در شمال شرقی آن ذی الکفل واقع شده است. به سبب همین نزدیکی به فرات که در سه کیلومتری شرق آن قرار دارد و نیز جاری بودن یکی از شاخه‌های فرات در شرق آن،[۷] زمین‌های اطراف شهر حاصلخیز است و به گفته اصطخری «به همین سبب آب و هوای کوفه از بصره خوش‌تر است».[۸]

مکان های زیارتی شهر کوفه

مسجد کوفه:

مسجد کوفه، که در شهر کوفه در هشت کیلومتری شرق نجف اشرف واقع شده است، یکی از مهمترین و مقدس ترین مساجد جهان اسلام و از مهمترین اماکن زیارتی شیعیان است. این مسجد که در سال 17 هجری قمری توسط سعد بن ابی وقاص، سردار عرب، به دستور حضرت عمر بن خطاب، خلیفه دوم مسلمانان، بنا شد، قدمت 1400 ساله دارد.

ویژگی های مسجد کوفه:

• مساحت: مسجد کوفه با مساحت 11 هزار و 62 متر مربع، یکی از بزرگترین مساجد جهان اسلام است.
• معماری: این مسجد دارای معماری باشکوه و منحصر به فردی است و در طول تاریخ بارها مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است.
• مقامات: در داخل صحن، شبستان و رواق‌های مسجد کوفه، محراب‌ها و مقام‌های متعددی، منسوب به پیامبران و امامان شیعه وجود دارد که مرتبط با حضور پیامبران و امامان شیعه در این مسجد و پیشینه تاریخی آن است.
• فضیلت: روایات زیادی در فضیلت و ثواب نماز خواندن در مسجد کوفه نقل شده است.
• اهمیت: این مسجد در تاریخ اسلام از اهمیت بالایی برخوردار بوده است و محل برگزاری بسیاری از رویدادهای مهم تاریخی از جمله نماز عید فطر توسط امیرالمومنین علی (ع) و وداع ایشان با مردم کوفه قبل از رفتن به جنگ صفین بوده است.

مقامات مشهور مسجد کوفه:

• مقام امیرالمومنین علی (ع): این مقام در محراب مسجد کوفه واقع شده است و محل شهادت امیرالمومنین علی (ع) در شب نوزدهم ماه رمضان سال 40 هجری قمری است.
• مقام امام زمان (عج): این مقام در ضلع شرقی مسجد کوفه واقع شده است و محل انتظار ظهور امام مهدی (عج) دانسته می شود.
• مقام حضرت آدم (ع): این مقام در ضلع شمالی مسجد کوفه واقع شده است و گفته می شود که حضرت آدم (ع) در این مکان نماز می خوانده است.
• مقام حضرت نوح (ع): این مقام در ضلع غربی مسجد کوفه واقع شده است و گفته می شود که حضرت نوح (ع) در این مکان نماز می خوانده است.
• امروزه مسجد کوفه به عنوان یکی از مهمترین اماکن زیارتی شیعیان شناخته می شود و هر ساله زائران زیادی از سراسر جهان به این شهر سفر می کنند.

 مسجد سهله:

یکی از مسجدهای مهم و بافضیلت کوفه مسجد سهله یا سهیل است این مسجد منزلگاه و عبادتگاه بسیاری از پیامبران از جمله حضرت ابراهیم علیه السلام، حضرت ادریس علیه السلام، حضرت خضر علیه السلام و جایگاه برخی از امامان شیعه از جمله مقام امام صادق علیه السلام، امام سجاد علیه السلام بوده است و بر اساس روایت امام صادق علیه السلام، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از ظهور در آن جا ساکن خواهد شد.[ از امام حسین علیه السلام نقل شده است: «مسجد سهیل خانه ابراهیم علیه السلام بوده که از آن به سوی عمالقه رفته است و آن جا خانه ادریس، صخره خضراء است و در آن مسجد در صور دمیده می‌شود و از اطراف آن هفتاد هزار نفر بدون حساب به بهشت می‌روند».[

مسجد سهله در ده کیلومتری شرق مرقد مطهر امام علی علیه السلام واقع شده و فاصله آن تا مسجد کوفه حدود دو کیلومتر است. صحن مسجد به ابعاد ۱۲۵ و ۱۴۰ متر با دیواری مرتفع به طول ۲۲ متر است. سه در و یک مناره نسبتاً بلندی دارد که در ۱۳۷۸ ق تجدید بنا شده است. از امام صادق علیه السلام نقل است که در آن موضع خانه‌ای است که ادریس در آن خیاطی می‌کرد.[۴۱] ابراهیم علیه السلام از آن جا به سوی عمالقه خارج شده است و در آن مکان صخره‌ای است که تصویرهای پیامبران در آن است و از آن مسجد خاکی برداشته شده که خداوند انبیاء را با آن خلق کرده است. آن جا مقام حضرت خضر است و گرفتار و پریشانی به آن مسجد نمی‌رود مگر آن که خداوند برای او گشایشی فراهم آورد.  همچنین از امام باقر علیه السلام نقل شده است: هیچ پیامبری را خداوند برنیانگیخت مگر آن که در آن مسجد نماز گزارده است، در آن جا عدل الهی آشکار می‌شود و منازل و جایگاه‌های پیامبران، اوصیاء و صالحین است.

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که: «هیچ گرفتاری نیست مگر آن که دو رکعت نماز در این مسجد گزارد و خداوند گرفتاری او را برطرف خواهد کرد» مسجد سهله را قبیله بنی ظفر ساخته‌اند. آن‌ها طایفه‌ای از انصار بودند و امام علی علیه السلام مسجد بنی‌ظفر را همانند مسجد کوفه دانسته است

 مسجد حنانه:

این مسجد در بین راه نجف و کوفه، سمت شمال آن واقع است. به هنگام حمل سرهای مبارک شهیدان کربلا به کوفه، سر مقدس ابا عبدالله را بر زمین این مسجد گذاشتند. گفته‌اند در این هنگام صدایی شبیه به ناله بچه شتری (حنانه) که مادرش را گم کرده باشد بلند شد. برخی نیز گویند قبل از آن که امام علی علیه السلام را دفن کنند چند لحظه جنازه شریف را در این محل بر زمین گذاشتند و از زمین ناله و شیونی برخاست. از این رو بعدها در آن مکان مسجدی ساختند که آن را حنانه نامیدند.[۴۷] والله اعلم بالصواب. برخی نیز گفته‌اند این نام برگرفته از «حنا»، دیر قدیمی مسیحیان بوده است.[۴۸] مسجد حنانه ضریح کوچکی دارد و در نزدیکی مسجد فوق، مقبره «الثویه» واقع است که بسیاری از یاران و صحابه امام علی علیه السلام در آن جا دفن شده‌اند.[۴۹] امام صادق علیه السلام هم در این مکان گزارده‌اند.

 مسجد صعصه بن صوحان:

در صد متری مسجد سهله، مسجدی است که در آن یکی از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و یار باوفای امام علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام، صعصعه بن صوحان، خاک شده است. او در جنگ‌های جمل و صفین در کنار امام علی علیه السلام حضور داشت و در دوران معاویه وادار شد روی منبر رود و علی علیه السلام را دشنام دهد اما او علی علیه السلام را به نیکی یاد کرد و بر معاویه لعنت فرستاد و معاویه نیز او را به بحرین تبعید کرد تا در آن جا وفات یافت.[۵۰] بنای مسجد صعصعه در ۱۳۸۷ ق بازسازی شده و ۱۶۰ متر مربع مساحت دارد.

 مسجد زید بن صوحان:

زید بن صوحان، برادر صعصعه از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام بود. او در جنگ نهاوند حضور یافت و ابتدا یکی از دستانش را قطع کردند. او با همان حال به جنگ ادامه داد تا در رکاب مقتدایش به شهادت رسید. مسجدی در جنوب مسجد سهله به نام این صحابه بزرگوار وجود دارد که خود آن را بنا کرده است. بنای اصلی آن تخریب شده و در ۱۳۹۵ ق بنای جدیدی به جای آن ساخته‌اند. این مسجد ۱۶۵ مترمربع مساحت دارد.

مسجد حمراء

گویند این مسجد محل دفن حضرت یونس علیه السلام است و برخی هم گفته‌اند: «این جا محلی است که ماهی، یونس را از شکم خود بیرون انداخت».[۵۲] در این خصوص از امام علی علیه السلام روایتی نقل است که فرموده‌اند: «مسجد حمراء در جای بستانی است که قبر برادرم یونس بن متی در آنجا است».[۵۳] امیرالمؤمنین علیه السلام در این مکان نماز گزارده‌اند.

 مسجد جُعفی:

این مسجد، بر حسب روایتی، شاهد عبادت و نماز امام علی علیه السلام بوده است.[۵۴] منظور از جعفی قبیله جعفی است که جابر بن یزید جعفی، از راویان و اصحاب امام باقر علیه السلام، از میان آن قبیله برخاسته است.

مسجد بنی کاهل:

به مسجد امیرالمؤمنین نیز معروف است و امام علی علیه السلام و امام صادق علیه السلام در این مسجد نماز گزارده‌اند.[۵۵] امروزه از آن جز پایه و بخشی از مأذنه چیزی باقی نمانده است. بنی کاهل بن اسد بن خزیمه تیره‌ای از بنی اسد هستند.

در کوفه مسجدهای ملعونه‌ای هم بود که امروز اثری از آن‌ها نیست از جمله مسجد ثقیف، متعلق به مغیره بن شعبه از یاران معاویه و راویان حدیث‌های جعلی؛ مسجد اشعث، متعلق به اشعث بن قیس کندی، از یاران سیاسی و فرصت‌طلب امام علی علیه السلام که پنهانی با معاویه ارتباط داشت. وی کارنامه مطلوبی از خود در حمایت از امام علی علیه السلام برجا نگذاشت؛ مسجد شبث بن ربعی که از یاران عبیدالله بن زیاد و جزو خوارج بود و در حادثه کربلا نیز حضور داشت.[۵۶]

 خانه امام علی علیه السلام:

امام علی علیه السلام هنگام ورود به کوفه و انتخاب آن شهر به عنوان پایتخت، برخلاف حاکمان و خلیفه‌های پیشین به دارالخلافه و دارالاماره نرفت بلکه در منزل اُم هانی سکونت گزید. این خانه امروزه همچنان پابرجاست و از زندگی ساده و بی‌آلایش یک خلیفه که امپراطوری عظیمی را به دست با کفایت خویش اداره می‌کرد، خبر می‌دهد. از خانه تا مسجد بیست متر فاصله است و داخل آن از معماری بسیار ساده‌ای برخوردار است. چندین اتاق در داخل آن برای هر یک از فرزندان امام علی علیه السلام؛ امام حسن و امام حسین، زینب، ام‌کلثوم و نیز همسر امام، ام‌البنین ساخته شده است. محل غسل آن حضرت، محل جلوس حسنین علیهما السلام و چاه آب داخل منزل را امروزه زائران و شیعیان آن امام همام زیارت می‌کنند.

خانه امیر المومنین در اصل منزل مسکونى امّ هانى، خواهر على علیه السلام بوده که حضرت پس از انتقال به کوفه آن را منزل‏ خود قرارداد. این خانه در بیرون مسجد کوفه و در زاویه جنوب غربى آن قرار دارد. ساختمان کنونى آن گرچه‏ قدیمى نیست لیکن در محلّ همان خانه حضرت ساخته شده‏است.

مرقد زید بن علی علیه السلام:

زید بن علی بن الحسین علیه السلام فرزند چهارمین امام شیعه است که در دوران هشام به سال ۱۲۱ ق قیام کرد و در محله کناسه کوفه بر دار کشیده شد و یوسف بن عمرو ثقفی، حاکم کوفه جنازه او را سوزاند و خاکسترش را به باد داد. برای زید در همان محلی که جنازه‌اش را آتش زدند در ۱۵ کیلومتری شمال شهر کوفه آرامگاهی ساخته شد و بر فراز آن گنبدی احداث گردید.

شایان ذکر است در کوفه از نسل امام سجاد علیه السلام و امام حسن علیه السلام و امام کاظم علیه السلام فرزندان زیادی خاک شده و هر یک آرامگاهی دارند که بیان آن موجب طولانی شدن سخن است

 آرامگاه میثم تَمّار:

میثم تمار یکى از یاران با وفا و فداکار امیرالمؤمنین على علیه السلام بود که بر اثر پایدارى در ایمان به آن حضرت به شهادت رسید، امروزه آرامگاه او در فاصله 300 مترى از مسجد کوفه و در آغاز بزرگراه نجف- کوفه قرار دارد.

  قصر دار الاماره؛ یا مقر والى کوفه:

ساختمان دار الاماره کهن‏ترین ساختمان اسلامى در عراق بشمار مى‏رود و به دست سعد ابن ابى وقاص در سال 17 ه.. پس از ساختمان مسجد کوفه ساخته شد. دار الاماره ساختمانى است مربع شکل به ابعاد 36/ 110 متر و 24/ 110 متر که امروزه تنها پایه‏ ها و برخى دیوارهاى‏ فروریخته آن باقى مانده است. این قصر یکى از ساختمان هاى عبرت انگیز روزگار است. در آن قصر مسلم به شهادت رسید و سر مبارک امام حسین علیه السلام و شهداى کربلا به نمایش گذاشته شد و سپس سرهاى قاتلان آن بزرگواران از سوى انتقام گیرندگان به نمایش در آمد.

آنگاه ظالمان دیگرى سرهاى این انتقام گیرندگان را بریدند و در آن به نمایش گذاشتند؛ فاعتبروا یا أولى الأبصار.

به هنگام ایجاد شهر کوفه، علاوه بر مسجد، قصری برای حاکم شهر ساختند. سعد بن ابی وقاص، نخستین حاکم کوفه در ۱۷ ق، قصری در کنار مسجد احداث کرد که قطر برج‌های آن ۵/۳ متر بود. از آن پس حاکمان کوفه در این قصر ساکن شدند، به جز امام علی علیه السلام که در قصر و دارالاماره حضور نیافت و در مسجد و منزل خویش به اداره سرزمین‌های خلافت اسلامی پرداخت. امروزه پایه‌های مخروبه دارالاماره در نزدیکی خانه امام علی علیه السلام دیده می‌شود. بنای دارالاماره به صورت مربع با ضلع‌های ۱۱۰ × ۱۱۰ متر و شاهد ماجراهای فراوان و پندپذیر بوده است.

 مسجد صَعْصعه بن صُوحان:

صعصعه یکى از یاران با وفاى امیرالمؤمنین علیه السلام بود. این مسجد که عبادتگاه وى است، در نزدیکى مسجد سهله قرار دارد.

10- مسجد زید بن صعصعه:

این مسجد مبارک نیز در نزدیکى مسجد پیشین قرار دارد.

 مقام یونس علیه السلام:

مقام یونس علیه السلام که امروزه شکل و هیئت مسجد دارد، در میان عامه مردم به غلط به آرامگاه حضرت یونس بن مَتى علیه السلام شهرت یافته است. در قسمتى از گنبد خانه آن، محرابى است که گفته مى‏شود امیر مؤمنان علیه السلام در آنجا نماز گزارده است. این مقام امروزه در کنار رودخانه فرات و در فاصله یک کیلومترى از مسجد کوفه واقع است و بنابر برخى روایات، حضرت یونس در این جا از شکم نهنگ بیرون انداخته شد. باید افزود که آرامگاه حضرت یونس علیه السلام در شهر موصل بر بلنداى تپه‏ اى قرار دارد و داراى گنبد و صحن و سرا است.

  آرامگاه ابراهیم الغمر:

ابراهیم فرزند حسن مُثنّى‏ فرزند امام حسن مجتبى علیه السلام است، قبر او در سمت مغرب قبر میثم تمار در محله ‏اى به نام «حَىّ کِندَه» مى‏باشد. او جد سادات طباطبایى است.