اربعینی – پایگاه اطلاع رسانی پیاده روی اربعین : حرم کاظمین یکی از مهم‌ترین اماکن مقدس در عراق و جهان اسلام، خصوصاً برای شیعیان، است. این حرم در شهر کاظمین، در حومه شمالی بغداد، قرار دارد و مدفن امام موسی کاظم (علیه السلام) و امام محمد تقی (علیه السلام) می‌باشد. در زیر به جزئیات بیشتری در مورد این مکان مقدس می‌پردازم:
فهرست مقاله در راهنمای اربعین : [پنهان کردن]
تاریخچه و اهمیت
- امام موسی کاظم (ع): امام موسی کاظم (ع) هفتمین امام شیعیان است که در سال ۱۲۸ هجری قمری متولد شد و در سال ۱۸۳ هجری قمری به شهادت رسید. وی به دستور خلیفه عباسی، هارون‌الرشید، در زندان بغداد مسموم و به شهادت رسید.
- امام محمد تقی (ع): امام محمد تقی (ع)، معروف به امام جواد (ع)، نهمین امام شیعیان است که در سال ۱۹۵ هجری قمری متولد شد و در سال ۲۲۰ هجری قمری به شهادت رسید. وی نیز به دستور خلیفه عباسی، المعتصم بالله، مسموم و به شهادت رسید.
صحن اصلی حرم کاظمی
صحن اصلی حرم کاظمین، که به عنوان “صحن مبارک” نیز شناخته می‌شود، قلب تپنده این مکان مقدس و از بزرگ‌ترین صحن‌های حرم‌های مطهر در عتبات عالیات است. این صحن با شکوه، با مساحتی حدود 370 متر در 350 متر، گویی نگینی در میان نگین‌های حرم کاظمین می‌درخشد و زائران را مجذوب عظمت و زیبایی خود می‌کند.
مشخصات صحن:
ابعاد: 370 متر طول و 350 متر عرض
موقعیت: در میان حرم کاظمین، بین حرم امام موسی کاظم (ع) و امام محمد جواد (ع)
ورودی‌ها: 4 درب اصلی از چهار طرف صحن
جاذبه‌های صحن:
- ضریح‌های مطهر:ضریح امام موسی کاظم (ع) در ایوان غربی صحن قرار دارد و با طلا و نقره تزیین شده است.
- ضریح امام محمد جواد (ع) در ایوان شرقی صحن قرار دارد و از ضریح امام موسی کاظم (ع) کوچکتر است.
- رواق‌ها:صحن اصلی حرم کاظمین دارای رواق است که هر کدام به نام یکی از ائمه اطهار یا بزرگان دین نامگذاری شده است.
- از جمله رواق‌های معروف این صحن می‌توان به رواق امام علی (ع)، رواق امام حسن (ع)، رواق امام حسین (ع)، رواق حضرت زهرا (س)، رواق شیخ مفید و رواق صاحب الزمان (عج) اشاره کرد.
- گنبدها:صحن اصلی حرم کاظمین دارای چندین گنبد زیبا است که هر کدام بر فراز یکی از رواق‌ها یا مقبره‌ها قرار دارد.
- از جمله گنبدهای معروف این صحن می‌توان به گنبد امام موسی کاظم (ع)، گنبد امام محمد جواد (ع)، گنبد شیخ مفید و گنبد صاحب الزمان (عج) اشاره کرد.
- مناره‌ها:در چهار گوشه صحن اصلی حرم کاظمین، 4 مناره بلند و زیبا قرار دارد.
- حرم‌های مطهر:در صحن اصلی حرم کاظمین، حرم‌های مطهر شخصیت‌های برجسته‌ای از تاریخ شیعه مانند سید مرتضی، سید رضی، شیخ مفید و مفضل بن ابراهیم نیز قرار دارد.
- کتابخانه و موزه:در صحن اصلی حرم کاظمین، کتابخانه و موزه‌ای نیز وجود دارد که در آن نسخ خطی نفیس، اشیاء تاریخی و هدایای زائران به حرم نگهداری می‌شود.
تاریخچه ضریح حرم کاظمین
- اولین ضریح توسط مأمون عباسی بر روی مرقد امام کاظم (ع) ساخته شد.
- در طول تاریخ، ضریح امام کاظم (ع) بارها مورد بازسازی و تجدید بنا قرار گرفته است.
- ضریح مرقد امام کاظم و امام جواد مربوط به دوران پس از سقوط حکومت صدام (۲۰۰۳م) است.
- پیش از آن از سال ۱۳۲۴ق ضریح اهدایی سلطان بیگم در حرم نصب بود. طول این ضریح ۶۷۶ سانتی‌متر، عرضش ۵۱۷ سانتی‌متر و ارتفاعش نزدیک به سه متر و نیم بود.
- همچنین سقف داخلی ضریح از چوب ساخته شده و در آن کتیبه‌هایی به خط ثلث و نستعلیق وجود داشت.
- پیش از نصب ضریح اهدایی سلطان بیگم، ضریحی که در زمان ناصرالدین‌شاه ساخته شده بود، ۱۰۹ سال در حرم نصب بود
- آخرین بازسازی ضریح در سال 1381 هجری شمسی توسط هنرمندان ایرانی انجام شد.
ضریح امام موسی کاظم (ع):
موقعیت: ایوان غربی صحن اصلی حرم
مشخصات: ساخته شده از طلا و نقره
مزین به انواع نگین‌ها و سنگ‌های قیمتی
دارای شبکه‌های ظریف و هنرمندانه
منقوش به آیات قرآن کریم و احادیث منسوب به امام کاظم (ع)
ضریح امام کاظم (ع) یکی از نفیس‌ترین و زیباترین ضریح‌های حرم‌های مطهر در جهان اسلام است.
این ضریح نمونه‌ای از هنر و ظرافت هنرمندان مسلمان در طول تاریخ است.
ضریح امام محمد جواد (ع):
موقعیت: ایوان شرقی صحن اصلی حرم
مشخصات:ساخته شده از طلا و نقره
مزین به انواع نگین‌ها و سنگ‌های قیمتی
دارای شبکه‌های ظریف و هنرمندانه
منقوش به آیات قرآن کریم و احادیث منسوب به امام جواد (ع)
ضریح امام محمد جواد (ع) یکی از نفیس‌ترین و زیباترین ضریح‌های حرم‌های مطهر در جهان اسلام است.
این ضریح نمونه‌ای از هنر و ظرافت هنرمندان مسلمان در طول تاریخ است.
صندوق ضریح امام موسی بن جعفر و امام جواد در حرم
در سال ۱۳۲۴ قمری بانویی با نام سلطان بیگم، دو صندوق ضریح باشکوه و زیبا برای مقبره های امام کاظم و امام جواد اهدا کردند. طول این صندوق ها ۶۷۶ سانتی متر و عرض آن ها ۵۱۷ سانتی متر است که با ارتفاع ۳ متر قرار گرفته اند. سقف داخلی ضریح از چوب ساخته شده و در آن کتیبه‌هایی با خط های ثلث و نستعلیق قرار داده شده است.
بخش های مختلف حرم کاظمین
هم اکنون کاظمین با مساحت بالغ بر ۱۴۵۰۰ متر مربع، طول ۱۲۳ و عرض ۱۱۵ متر در بغداد قرار دارد. شکل معماری حرم به صورت مستطیل بوده و مساحت کاظمین با احتساب بناها و حجره های اطراف آن به ۲۷ هزار مترمربع هم می رسد. همانطور که اشاره شد، قسمت زیادی از بنای کنونی حرم، بر اساس دستور شاه اسماعیل صفوی ساخته شد و یک کتیبه از کلیه اقدامات شاه اسماعیل برای ساخت و بازسازی حرم کاظمین که تا سال ۹۲۶ هجری قمری پایان یافت، وجود دارد. در ادامه به معرفی بخش های مختلف حرم پرداخته می شود که با منحصر به فردترین ویژگی حرم کاظمین یعنی معماری متغیر آن بیشتر آشنا شوید.
رواق های چهارگانه حرم کاظمین
این حرم دارای چهار رواق زیبا است که با استفاده از سنگ با ارزش مرمر به صورت سنگ فرش درآمده اند. نیمه بالای سقف و دیوارهای رواق ها هم به صورت آیینه کاری شده در آمده است. این رواق ها با نام های رواق شرقی، رواق شمالی، رواق جنوبی و رواق غربی هستند.
رواق شرقی
از شرق به طارمه «باب المراد» و از غرب به ضریح راه دارد. شیخ مفید و ابن قولِوَیه نویسنده کتاب کامل الزیارات از متکلمان و محدثان شیعه در این رواق مدفون اند.
رواق غربی
از شرق به ضریح و از غرب به طارمه قریش راه دارد. به دلیل دفن خواجه نصیرالدین طوسی در آن، به رواق خواجه نصیر مشهور است.
رواق جنوبی
از شمال به ضریح و از جنوب به باب القبله راه دارد.
رواق شمالی
از شمال به مسجد جامع صفوی و از جنوب به ضریح راه دارد.
درب های ورودی به داخل حرم
از رواق های چهارگانه حرم کاظمین که در قسمت قبلی معرفی شدند، مجموعه شش درب رو به روضه و ضریح دو امام وجود دارد. خود رواق ها هم از طریق در ورودی به صحن ها می رسند که نماد وجود هشت درب در بهشت است. درهای مختلف حرم از جنس طلا و نقره و خطوط نستعلیق می باشد که بر روی آنها آیاتی از قرآن کریم، اشعاری به زبان فارسی و عربی و نیز تاریخ بنای آنها درج شده است.
از رواق های حرم کاظمین، شش در به روضه (فضای سرپوشیده اطراف ضریح) باز می شود. رواق ها هم از طریق هشت در به صحن متصل می شوند. پس از اقدامات فرهاد میرزا، رواق های حرم هفت در داشت که پس از مدتی، به عنوان نماد درهای بهشت که تعداد آن هشت عدد است، یک در دیگر به آنها افزوده شد. درهای حرم از جنس طلا و نقره و دارای کنده کاری و خطوط نستعلیق است.
گنبد و مناره‌ها حرم کاظمین
- یکی از وجوه تمایز آستان کاظمین (علیه‌السلام) با دیگر آستانه‌های مقدس ائمه (علیهم‌السلام)، وجود دو گنبد دوقلو و مشابه، بالای قبر هریک از دو امام هفتم و نهم (علیه‌السلام) است که تنها دو متر از یکدیگر، فاصله دارند.
- ارتفاع بدنه هر گنبد، ۵/ ۱۴ متر و ارتفاع آنها، از نوک تا سطح زمین، ۲۹ متر است. در چهار سمت حرم، چهار گلدسته باشکوه وجود دارد که بدنه آنها، کاشی‌کاری و قسمت فوقانی آنها، طلاکاری شده است.
- افزون بر مناره‌های بزرگ، چهار شبه‌مناره بسیار کوچک، اطراف گنبدهای حرم، در چهار گوشه سقف گنبدخانه، وجود دارد که دارای پوششی از طلا می‌باشد.
- در دوره صدام، طلاهای گنبد امام محمدجواد (علیه‌السلام) را برداشتند که پس از سقوط این رژیم، با تلاش ستاد بازسازی عتبات عالیات، گنبد امام جواد (علیه‌السلام) از نو، طلاکاری شد و خشت‌های طلای قدیمی گنبد امام موسی کاظم (علیه‌السلام) و نیز بخش فوقانی سه گلدسته حرم مطهر کاظمین (علیه‌السلام)، عوض گردید.
- این کار، یک سال و نیم، به طول انجامید و در شامگاه روز دوشنبه، ۲۲ شهریور ماه سال ۱۳۸۹ ه. ش در مراسمی رسمی، با حضور معاون نخست‌وزیر عراق و سفیر ایران در این کشور، تولیت آستان کاظمین (علیه‌السلام) و مسئولان ستاد بازسازی عتبات عالیات، رونمایی شد.
- برای طلاکاری مجدد گنبد امام موسی کاظم (علیه‌السلام)، چهارده تن مس و ۱۱۰ کیلوگرم طلای ناب و تعداد ۱۰۲۶۱ خشت طلا به کار رفته و این طلاکاری، با روش الکتروآنالیز انجام شده است.
- همچنین در بدنه هر گلدسته، ۴۷۲ خشت طلا و در هر کلاهک گلدسته نیز ۱۹۲ خشت طلا استفاده شده است که در مجموع، برای سه گلدسته، ۱۴۱۶ خشت طلا، به کار رفته است. مردم استان خراسان ایران هزینه پنج میلیون دلاری این طرح را قبول و پرداخت کردند.
ورودی و باب های حرم کاظمین
بر اساس نوشته ای که بر دیوار باب المراد نصب شده، فرهادمیرزا در سال ۱۲۹۸ق دستور تجدید بنای صحن را صادر کرده است. در اطراف صحن حجره هایی بنا شده و در جلوی هر حجره ایوانی قرار دارد. صحن کاظمین در ابتدای دوره قاجاری سه ورودی اصلی داشت که سردر آنها با کاشی های لاجوردی پوشیده شده بود. بعدها شمار ورودی‌های آن به ۱۰ عدد رسید که عبارت اند از:
باب المراد: در دیوار شرقی صحن واقع شده است.
باب القبله: در دیوار جنوبی صحن واقع شده است.
باب الفرهادیه: در گوشه شمال شرقی دیوار شرقی صحن واقع شده است.
باب الرجاء: در دیوار شرقی حرم واقع شده است. این ورودی در بنای اولیه دیوار نبوده و در سال ۱۳۷۶ق باز شده است.
باب الرحمه: در دیوار غربی صحن واقع شده و در سال ۱۳۷۵ق گشوده شده است.
باب المغفره: در دیوار جنوبی واقع شده و در سال ۱۳۶۰ق باز شده است.
باب صافی: در گوشه جنوب غربی دیوار صحن واقع شده است.
باب صاحب الزمان: در دیوار غربی صحن واقع شده است.
باب الجواهریه: در دیوار شمالی صحن واقع شده است.
باب القریش: در دیوار شمالی قرار دارد.
بر سردر ورودی های حرم آیاتی از قرآن، اشعاری به زبان فارسی و عربی، تاریخ کتابت و نام کاتب آنها درج شده است.
ورودی های اصلی و صحن های آن
مدفونان در حرم
- نقشه حرم کاظمین که قبور شیخ مفید، ابن قولویه و خواجه نصیرالدین طوسی را نشان می‌دهد
- در حرم کاظمین افراد زیادی دفن شده‌اند که در میان آنان شخصیت‌های علمی و رجال سیاسی هم وجود دارددر کتاب تاریخ المشهد الکاظمی بیش از سی نفر نام برده شده است که در دوران بنی‌عباس در حرم کاظمین دفن شده‌اند. از جمله آنها ابوعبدالله محمد امین ششمین خلیفه عباسی، زبیده همسر هارون عباسی و ابن قولویه (درگذشته ۳۶۸ق) محدث شیعی است
- پس از دوره عباسیان، شمار مدفونان در حرم، افزایش یافت.رخی از مدفونان به‌نام، در حرم کاظمین عبارتند از:
- معزالدوله دیلمی (درگذشته ۳۵۶) از سلاطین آل بویه[شیخ مفید متکلم و فقیه امامیه
خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷-۶۷۲ق) - موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر، معروف به ابوسبحه از نوادگان امام کاظمو از راویان حدیث سلسله الذهبست.
- فرهادمیرزا (۱۲۳۳-۱۳۰۵ق) فرزند عباس میرزا نایب‌السلطنه و عموی ناصرالدین شاه.
- درباره حرم کاظمین آثاری به طور مستقل نوشته شده است. از آن جمله کتاب تاریخ المشهد الکاظمی، نوشته محمدحسن آل یاسین (درگذشته ۱۳۷۲ق) است. نویسنده در این کتاب به تاریخ حرم کاظمین در دوران‌های عباسیان، آل بویه، سلجوقیان، مغول، صفویان، عثمانی و قاجار پرداخته است
- همچنین در بخشی وضعیت حرم را گزارش کرده است.[کتاب پیوست‌هایی دارد که عبارت‌اند از فرزندان امام کاظم، نقیبان، متولیان و مدفونان در حرم و موزه آن.
- غلامرضا اکبری این کتاب را به زبان فارسی با عنوان تاریخ حرم کاظمین ترجمه کرده است.
- کتاب‌های تاریخ امامین الکاظمین و روضتها الشریفه نوشته جعفر النقدی(درگذشته ۱۳۷۰ق)
- و مشهد الکاظمین اثر مصطفی جواد از دیگر آثاری است که درباره حرم کاظمین نوشته شده است
مشاهیر مدفون در حرمین کاظمین
مدفونان در کاظمین:
- امامان امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) پیشوایان هفتم و نهم شیعیان
- معزالدوله دیلمی از پادشاهان آل بویه
- فخرالدوله دیلمی از امیران آل بویه
- مشرف الدوله دیلمی از امیران آل بویه
- جلال الدوله دیلمی از امیران آل بویه
- ابن العلقمی آخرین وزیر عباسیان
- ابومحمد حسن مهلبی وزیر معزالدوله دیلمی
- امین خلیفه عباسی
- فرهاد میرزا معتمد الدوله عموی ناصرالدین شاه
- بهلول کوفی پسرعموی هارون الرشید.
- علما و بزرگان
- شیخ مفید از اعاظم فقها و بزرگان متکلم شیعه.
- خواجه نصیرالدین طوسی از دانشمندان و مشاهیر شیعه.
- ابن قولویه از فقها و محدثان شیعه و صاحب کتاب کامل الزیارات.
- سید رضی و سید مرتضی که قبور منسوب به آنان و محل دفن اولیه آنان در این مکان است.
- ابوسبحه موسی بن ابراهیم اصغر بن موسی الکاظم ملقب به المرتضی.
- عون و عبدالله از فرزندان امام علی(ع)
- الامیر سید ابوالحسن علی بن المرتضی بن علی علوی حسنی
- ابن حمدون مولف کتاب تذکره حمدونیه
- ابو حنیفه
- ابو یوسف قاضی از فقیهان و عالمان مشهور اهل سنت و شاگرد ابوحنیفه که به قاضی القضات معروف بود.
- ضیاء الدین ابن اثیر، ادیب عراقی
- آیت الله سید حسن صدر.
- سید هبه الدین شهرستانی.
یحیی بن حسین ذوالدمعه بن زین‌العابدین (متوفای ۲۰۷ق)
ابن علقمی (متوفای ۶۵۶ق) سیاستمدار شیعه‌مذهب و آخرین وزیر عباسیان
ابن قولویه قمی (متوفای ۳۶۹ق) از راویان شیعه در قرن چهارم هجری و استاد شیخ مفید
ابن ناقد (متوفای ۶۴۲ق) از دولتمردان و وزیران حکومت عباسی
ابو محمد مهلبی (متوفای ۳۵۲ق) از دانشمندان و شاعران قرن چهارم هجرى
ابو یوسف یعقوب بن ابراهیم قاضی (متوفای ۱۸۲ق) از قاضیان و بنیان‌گذاران فقه حنفی
محمد امین ششمین خلیفه عباسی
حسن بن استاذ هرمز (متوفای ۴۰۱ق) ملقب به عَمیدُ الْجُیوش، از امیران دوره سلطنت صمصام‌الدوله و حاکم عراق
خواجه نصیرالدین طوسی (متوفای ۶۷۱ق) از حکما و متکلمان شیعه در قرن هفتم هجری
سید اسماعیل صدر (متوفای ۱۳۳۸ق) از مراجع تقلید قرن چهاردهم قمری و سرسلسله خاندان صدر
سید حسن صدر (متوفای ۱۳۵۴ق) مشهور به محدث کاظمینی فقیه از مراجع تقلید شیعه
سید حسین حسینی میلانی (متوفای ۱۳۲۹ق) از عالمان شیعه در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری قمری و پدر سید محمدهادی میلانی
سید عبدالله شبر (متوفای ۱۲۴۲ق) از عالمان شیعه در قرن سیزدهم هجری قمری و نویسنده تفسیر شبر
فرهاد میرزا معتمدالدوله (متوفای ۱۳۰۵ق) از دولتمردان عصر قاجار و عموی ناصرالدین شاه و نویسنده کتاب قمقام زخار
محمد بن عمر جعابی معروف به ابن جعابی (متوفای ۳۵۵ق) از محدثان شیعه
ابوالبرکات عمر بن احمد بن محمد بن عمر علوی حسنی (متوفای ۶۱۰هق) از سادات
ابوالحسن علی بن ابی‌بکر محمد بن علی جرجانی تاجر (متوفای ۶۰۴ق)
ابوالحسن علی بن المرتضی بن علی علوی حسنی، معروف به الامیر سید، از فقیهان حنفی و مدرس در جامع السلطان
ابوالحسن علی بن عبدالله بن احمد بن علی بن معمّر حسینی (متوفای ۵۹۵ق) نقیب سادات بغداد
ابوالحسن علی بن عبدالله بن شاذان بُتّی (متوفای ۶۰۷ق)
ابوالحسن علی بن عبدالله وصیف ملقب به ناشی (متوفای ۳۶۵ق) شاعر شیعه
ابوالحسن علی بن مرتضی بن علی علوی اصفهانی بغدادی حنفی (متوفای ۵۸۱ یا ۵۸۸ق)، معروف به ابن‌مرتضی و ملقب به امیر سید، از سادات حسنی
ابوالحسن محمد بن احمد بن داوود (م۳۶۸ق)، معروف به ابن داوود قمی، محدث و فقیه شیعه در قرن چهارم هجری قمری
ابوالحسین عبیدالله بن علی بن ابوالغنائم معمر بن محمدحسینی (متوفای ۵۴۴ق) نقیب سادات در بغداد
ابوالغنائم معمر بن محمد بن معمر بن احمد حسینی (متوفای ۴۹۰ق) نقیب سادات در هند
ابوالفتح حیدره بن ابوالغنائم معمر بن محمدحسینی عبیدلی (متوفای ۵۰۲ق) ملقب به مرتضی، نقیب سادات در بغداد
ابوالفضل علی بن ناصر (متوفای ۵۱۵ق) از نوادگان محمد حنفیه و نقیب آستان کاظمین
ابوالقاسم علی بن اسحاق بن خلف بغدادی معروف به زاهی، شاعر شیعه (متوفای ۳۵۲ یا ۳۶۱ق)
ابوالقاسم علی بن افلح بن محمد عبسی، معروف به ابن‌افلح (متوفای ۵۳۷ق)، شاعر و کاتب دوره عباسی
ابوجعفر یحیی بن ابی‌طالب محمد بن محمد علوی حسنی، معروف به ابن ابی‌زید (متوفای ۶۱۳ق)، نقیب سادات در بصره
ابوسبحه از نوادگان امام کاظم(ع)
ابوطالب علی بن محمد بن محسن بن یحیی بن جعفر (کذاب) بن امام علی هادی (متوفای ۵۰۰ق)، نقیب آستان کاظمین
ابوعبدالله حسین بن احمد معروف به ابن حجاج (متوفای ۳۹۱ق) شاعر شیعه
ابوعبدالله محمد بن ابی‌العز منصور بن جمیل جُبّی کاتب شاعر (متوفای ۶۱۶ق)، معاصر الناصر عباسی
ابوعلی حسن بن محمد واسطی، معروف به ابن‌عبدوس (متوفای ۶۰۱ق)، از شعرا
ابومحمد عبدالله بن هبه الله بن ابوالقاسم بزّاز معروف به ابن‌حلی (متوفای ۶۰۹ق)
ابومنصور محمد بن محمد بن مبارک کرخی (متوفای ۵۹۸ق) از رجال شیعه
ابومنصور محمد بن محمد مبارک کرخی (متوفای ۵۹۸ق)
الملک العزیز فرزند (متوفای ۴۴۱ق) جلال‌الدوله دیلمی
امیر علاءالدین ابوشجاع طبرس بن عبدالله ترکی (متوفای ۶۵۰ق)، از درباریان خلفای عباسی
امیر علاءالدین تَنامِش از امرای دوره ناصر عباسی
امیر یزدن ترکی (متوفای ۵۶۸ق) از امرای شیعه در دوره عباسی
تاج‌الدین ابوسعد حسن بن محمد بغدادی کاتب، معروف به ابن‌حمدون (متوفای ۶۰۸ق) از ادیبان
جعفر بن منصور دوانیقی فرزند دومین خلیفه عباسی
جلال‌الدوله دیلمی (متوفای ۴۳۵ق) از امیران آل‌بویه
حسین‌علی محفوظ (متوفای ۲۰۰۹م) خاورشناس و استاد ادبیات عراق
زبیده همسر هارون عباسی پنجمین خلیفه عباسی (متوفای ۲۱۶ق)
سید حیدر صدر (متوفای ۱۳۵۶ق) فرزند سید اسماعیل و پدر سید محمدباقر صدر
سید مصطفی کاشانی (متوفای ۱۳۳۶ق) عالم شیعه و پدر سید ابوالقاسم کاشانی
سید مهدی حیدری از بزرگ‌خاندان آل حیدری در عراق
سید هبهالدین شهرستانی (متوفای ۱۳۸۶ق) از علمای قرن چهاردم قمری
شریف ابومحمد قریش بن سبیع بن مهنا علوی مدنی (متوفای ۶۲۰ق) از سادات حسینی مدینه منوره
شریف ابومحمدحسن بن علی بن مرتضی بن علی علوی حسینی، معروف به ابن امیر سید (متوفای ۶۳۰ق)
شهاب‌الدین ابوالفوارس سعد بن محمد بن سعد بن صیفی تمیمی، معروف به حیص بیص (متوفای ۵۷۴ق)، شاعر مشهور عرب
شیخ محمد خالصی‌زاده (متوفای ۱۳۸۳ق) فرزند شیخ مهدی خالصی، از عالمان مبارز در عراق علیه استعمار انگلیس
ضیاءالدین ابن أثیر (متوفای ۵۵۸ق) ادیب، زبان‌شناس و نویسنده اهل عراق
ضیاءالدین ابوالفتح نصرالله بن ابی‌الکرم محمد بن محمد شیبانی جزری موصلی معروف به ابن‌اثیر (متوفای ۶۳۷ه.ق)، از رجال اهل‌سنت و برادر مورخ مشهور عزالدین ابن‌اثیر، صاحب کتاب الکامل فی التاریخ
ظهیرالدین ابوالفتح صدقه بن ابی‌الرضا محمد بن احمد (متوفای ۵۹۷ق)، نائب‌وزیر در دوره ناصر عباسی
عمادالدین ابوطالب علی بن هبه الله بن محمد، معروف به ابن‌بخاری (متوفای ۵۹۳ق)، فقیه و قاضی‌القضات دوره الناصر عباسی
فخرالدین مظفر ابن طراح (متوفای ۶۹۴ق)، از رجال دوره ایلخانی در عراق
قطب‌الدین محمد بن جمالالدین قشتمر ناصری بغدادی (متوفای ۶۲۱ق) از امرای دوره عباسی
قوام‌الدین ابوالفوارس نصر بن ناصر مدائنی کاتب (متوفای ۶۰۵ق)
قوام‌الدین ابوالقاسم علی بن صدقه بغدادی (متوفای ۵۵۲ق)، وزیر مقتفی بامرالله عباسی
قوام‌الدین ابوطالب یحیی بن سعید بن هبه الله واسطی بغدادی، معروف به ابن‌زباده (متوفای ۵۹۴ق)، کاتب و شاعر قرن ششم هجری
کافی‌الدین ابوعبدالله حسین بن علی بن نمای حلی (متوفای ۶۱۸ق)، شاعر و ادیب شیعه
مجدالدین ابوطالب عبدالله بن احمد بن علی بن معمّر حسینی بغدادی (متوفای ۵۸۱ق)، نقیب سادات بغداد
مشرف‌الدوله دیلمی از حاکمان آل‌بویه در عراق
معزالدوله دیلمی (متوفای ۳۵۶ق) از حاکمان آل‌بویه
ملا قربانعلی زنجانی (متوفای ۱۳۲۸ق) فقیه شیعه قرن سیزدهم و چهاردهم هجری قمری
موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر(ع)، برادرزاده امام رضا(ع)
مؤیدالدین ابوالحسن محمد بن محمد قمی وزیر (متوفای ۶۴۳ق)
مؤیدالدین ابوالحسن محمد بن محمد مقدادی قمی (متوفای ۶۳۰ق)، وزیر الناصر عباسی
مؤیدالدین ابوطالب محمد بن احمد اسدی بغدادی، معروف به ابن‌علقمی (متوفای ۶۵۶ق)، وزیر شیعه مذهب مستعصم بالله، آخرین خلیفه عباسی
نصیرالدین ابوالحسن ناصر بن مهدی علوکی حسنی مازندرانی، معروف به ابن‌وزیر (متوفای ۶۱۷ق) وزیر الناصر عباسی
یحیی بن محمد نقیب علویین بصره (متوفای ۶۱۳ق
