این گزارش به بررسی جامع و مستند نقش ایران در اربعین می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه تهران این رویداد را برای اهداف مختلفی از جمله تقویت قدرت نرم، افزایش نفوذ منطقه‌ای، تحکیم مشروعیت داخلی و گسترش روابط با عراق به کار می‌گیرد. این مشارکت گسترده شامل پشتیبانی لجستیکی عظیم، سرمایه‌گذاری‌های مالی قابل توجه، همکاری‌های امنیتی پیچیده و تسهیلات ویزا برای میلیون‌ها زائر است. با وجود انتقادات داخلی و چالش‌های منطقه‌ای، اربعین به ابزاری قدرتمند برای ایران در عرصه بین‌المللی تبدیل شده است، هرچند که درک و پوشش آن در رسانه‌های غربی همچنان محدود است.

1. مقدمه: مراسم اربعین و اهمیت جهانی آن

1.1. مروری بر اربعین: بستر تاریخی و اهمیت مذهبی

مراسم اربعین، چهلمین روز پس از واقعه عاشورا، سالروز شهادت حسین بن علی، نوه پیامبر اسلام و سومین امام شیعیان، در کربلا، عراق است. این رویداد مذهبی محوری در تشیع، نمادی از فداکاری، مقاومت و مبارزه ابدی بین خیر و شر محسوب می‌شود. از لحاظ تاریخی، بزرگداشت واقعه کربلا در ابتدا کوچک و خصوصی بود، اما ائمه شیعه بعدها به نهادینه‌سازی زیارت عاشورا و اربعین به سوی آرامگاه حسین کمک کردند. به عنوان مثال، از امام حسن عسکری (ع) نقل شده است که زیارت اربعین را یکی از پنج نشانه مؤمن واقعی برشمرده‌اند.

هر ساله، میلیون‌ها زائر، اغلب با پای پیاده، از شهرهای اطراف مانند نجف به کربلا سرازیر می‌شوند. مسیر محبوب نجف تا کربلا حدود 80 کیلومتر است که طی کردن آن تقریباً سه روز طول می‌کشد. در طول مسیر، داوطلبان در ایستگاه‌های خدماتی (موکب‌ها) وعده‌های غذایی رایگان، اقامت و خدمات مختلف را ارائه می‌دهند که این سخاوت و مهمان‌نوازی از ویژگی‌های بارز زیارت اربعین است.

1.2. تحول و مقیاس زیارت، به ویژه پس از سال 2003

• زیارت اربعین در دوران صدام حسین، رئیس‌جمهور عراق، که اقلیت سنی را در عراق ترجیح می‌داد و آیین‌های بزرگ شیعی را تهدیدی سیاسی می‌دید، ممنوع بود. با این حال، بلافاصله پس از برکناری صدام در سال 2003، این زیارت احیا شد و تعداد شرکت‌کنندگان به سرعت افزایش یافت. از دو میلیون نفر در سال 2003، این تعداد به 9 میلیون در سال 2008 و حدود 20 میلیون در سال 2014 رسید. در سال‌های 2015 و 2016، رسانه‌های دولتی عراق و بنیاد الخوئی تخمین زدند که این رقم به حدود 22 میلیون زائر رسیده است. این رشد چشمگیر، اربعین را به بزرگترین گردهمایی سالانه در جهان تبدیل کرده است که از رویدادهایی مانند حج و کومبه میلا پیشی می‌گیرد.
• رشد انفجاری مراسم اربعین پس از سال 2003، صرفاً یک احیای مذهبی نیست، بلکه بیانگر تأکید عمیق هویت شیعی و قدرت جمعی پس از دهه‌ها سرکوب است. این گسترش سریع، پتانسیل ذاتی این زیارت را به عنوان ابزاری برای بسیج و نفوذ نشان می‌دهد که مستقیماً با یک تغییر ژئوپلیتیکی مهم در عراق مرتبط است. ممنوعیت این زیارت توسط صدام حسین صراحتاً آن را به یک “تهدید سیاسی” مرتبط می‌دانست، که نشان می‌دهد احیای آن ذاتاً سیاسی است و نشان‌دهنده تغییر اساسی در دینامیک قدرت در عراق و منطقه گسترده‌تر است. این فراتر از صرفاً رعایت مذهبی است و بیانگر ظهور مجدد یک جامعه به حاشیه رانده شده است.
• این زیارت از یک آیین عمدتاً فرقه‌ای به یک رویداد فرهنگی و اجتماعی-سیاسی گسترده‌تر تبدیل شده است که شرکت‌کنندگانی از پیشینه‌های مذهبی متنوع از جمله اهل سنت، مسیحیان، یهودیان، هندوها، ایزدی‌ها و زرتشتیان را جذب می‌کند. با این حال، با وجود اینکه اربعین بزرگترین گردهمایی سالانه در جهان است و به طور فزاینده‌ای شرکت‌کنندگانی از ادیان مختلف را به خود جذب می‌کند، در غرب تا حد زیادی ناشناخته باقی مانده است. این عدم شناخت گسترده در رسانه‌های غربی، با وجود مقیاس عظیم و ماهیت بین‌الادیانی آن، می‌تواند نشان‌دهنده یک شکاف روایی ژئوپلیتیکی یا پوشش عمدی کم باشد. این امر ممکن است به این معنا باشد که روایت‌های غالب رسانه‌های بین‌المللی به طور گزینشی بر جنبه‌هایی از خاورمیانه تمرکز می‌کنند که چارچوب‌های ژئوپلیتیکی موجود (مانند درگیری‌های فرقه‌ای، بی‌ثباتی) را تقویت می‌کنند، به جای برجسته کردن رویدادهایی که هماهنگی بین‌الادیانی یا تلاش‌های بشردوستانه در مقیاس بزرگ را نشان می‌دهند. این تصویرسازی گزینشی می‌تواند به عنوان تلاشی برای تضعیف تلاش‌های ایران برای نمایش یک تصویر مثبت از قدرت نرم تلقی شود.

جدول 1: تحول تعداد زائران اربعین (پس از سال 2003، با تمرکز بر روند مشارکت ایران)

توضیح: داده‌های مربوط به تعداد کل شرکت‌کنندگان و زائران ایرانی در منابع مختلف متفاوت است و این جدول بر اساس اطلاعات موجود در اسناد ارائه شده، گردآوری شده است. برخی از سال‌ها فاقد داده‌های دقیق برای هر دو ستون هستند.

2. کمک‌های لجستیکی و بشردوستانه ایران

2.1. آمادگی‌های گسترده و بسیج داوطلبان

ایران هر ساله آمادگی‌های گسترده‌ای را برای حمایت از میلیون‌ها زائر شیعه که به کربلا، عراق سفر می‌کنند، انجام می‌دهد. این آمادگی‌ها شامل بسیج صدها هزار داوطلب و هزاران ایستگاه خدماتی (موکب) هم در داخل ایران و هم در عراق است. به عنوان مثال، برای اربعین 2025، مجید نامجو، دبیر کمیته مشارکت‌های مردمی، اسکان و تغذیه اربعین، اعلام کرد که 7000 تا 8000 کامیون از سراسر ایران، لوازم ضروری موکب‌ها را از طریق گذرگاه‌های مرزی کلیدی منتقل خواهند کرد. تقریباً 200,000 داوطلب، بیش از 3000 موکب را اداره خواهند کرد که حدود 1800 موکب در عراق و 1200 موکب در ایران مستقر خواهند بود، علاوه بر 338 موکب مشترک که به صورت مشترک برای بهینه‌سازی خدمات اداره می‌شوند. عملیات موکب‌ها معمولاً حدود دهم ماه صفر آغاز می‌شود و تا بیست و سوم ادامه می‌یابد تا زائران دیربازگشت را نیز پوشش دهد.

مقیاس عظیم و سازماندهی سیستماتیک پشتیبانی لجستیکی ایران، که توسط کمیته‌های تخصصی نظارت می‌شود و شامل هزاران وسیله نقلیه و صدها هزار داوطلب است، نشان‌دهنده یک تلاش ملی بسیار متمرکز و نهادینه شده است که بسیار فراتر از ابتکارات خودجوش مردمی است. این امر نشان‌دهنده برنامه‌ریزی در سطح دولتی، تخصیص منابع و تعهد عمیق و بلندمدت به تسهیل این زیارت است. این اعداد و ارقام عظیم به وضوح نیازمند هماهنگی از بالا به پایین و یک ساختار سازمانی قوی است. اشاره به “مجید نامجو، دبیر کمیته مشارکت‌های مردمی، اسکان و تغذیه اربعین” و “کارگاه‌های منطقه‌ای” تأیید می‌کند که این صرفاً یک فعالیت داوطلبانه ارگانیک نیست، بلکه یک عملیات رسمی، در مقیاس بزرگ و سازمان‌یافته توسط دولت ایران است. این نشان‌دهنده تعهد عمیق و ظرفیت ایران برای مدیریت چنین رویداد عظیم سالانه‌ای است که حضور فراگیر آن را در اجرای این زیارت برجسته می‌کند.

2.2. ارائه خدمات: غذا، اسکان، کمک‌های پزشکی و بهداشت

• موکب‌ها در طول مسیرهای منتهی به کربلا، غذا، سرپناه، کمک‌های پزشکی و سایر خدمات ضروری را به صورت رایگان به زائران ارائه می‌دهند که این سخاوت و مهمان‌نوازی از ویژگی‌های اصلی زیارت اربعین است. تأکید بر مسئولیت‌پذیری زیست‌محیطی، تشویق به هماهنگی در برنامه‌ریزی وعده‌های غذایی برای کاهش ضایعات غذایی، و ادغام فناوری‌های مدرن و نوآوری‌های استارت‌آپی برای تضمین استانداردهای بالای بهداشت و ایمنی مواد غذایی وجود دارد. تیم‌های ایرانی و وزارت بهداشت عراق به طور مشترک شرایط را برای حفظ سلامت زائران در طول این گردهمایی عظیم مذهبی به دقت رصد می‌کنند. یک “کنگره بین‌المللی بهداشت در اربعین” نیز برگزار می‌شود که با مشارکت کارشناسان بین‌المللی از شش کشور، به مسائل مراقبت‌های بهداشتی، بیماری‌های بومی (به ویژه از زائران افغان و پاکستانی) و بهداشت می‌پردازد.
• تمرکز ایران بر ادغام فناوری‌های مدرن، تضمین استانداردهای بهداشتی بالا و همکاری با وزارت بهداشت عراق برای رفاه زائران، نشان‌دهنده تلاشی استراتژیک برای حرفه‌ای‌سازی و مشروعیت بخشیدن به نقش خود در این زیارت است. این رویکرد، تصویر ایران را به عنوان یک بازیگر منطقه‌ای مسئول و توانمند، فراتر از صرفاً ارائه خدمات اساسی، ارتقا می‌دهد و به طور بالقوه انتقادات یا تصورات منفی در مورد قابلیت‌های عملیاتی آن را خنثی می‌کند. صرفاً ارائه غذا و سرپناه یک چیز است؛ اما سرمایه‌گذاری فعال در “فناوری مدرن”، “نوآوری‌های استارت‌آپی” و “استانداردهای بالای بهداشت و ایمنی مواد غذایی” و سازماندهی یک “کنگره بین‌المللی بهداشت در اربعین” با مشارکت بین‌المللی، نشان‌دهنده یک رویکرد پیچیده و پیشگیرانه است. این امر نقش ایران را از یک تسهیل‌کننده صرف به یک رهبر در مدیریت رویدادهای مذهبی در مقیاس بزرگ ارتقا می‌دهد و آن را به عنوان یک بازیگر مسئول در بهداشت عمومی و لجستیک معرفی می‌کند که می‌تواند به قدرت نرم و جایگاه بین‌المللی کلی آن کمک کند.
• علاوه بر این، سیاست ایران در ارائه خدمات و بیمه درمانی به اتباع خارجی و پناهندگان دارای مدرک اقامت در ایران (مانند افغان‌ها و پاکستانی‌ها) برای اربعین، در حالی که افراد بدون مدرک را مستثنی می‌کند ، رویکردی از شمول انتخابی را نشان می‌دهد. این نشان می‌دهد که ایران از این زیارت برای تقویت کنترل خود بر جمعیت مهاجر خود استفاده می‌کند، در حالی که همزمان تصویری بشردوستانه را به نمایش می‌گذارد و نفوذ خود را به جوامع شیعه و مسلمان گسترده‌تر فراتر از مرزهای خود گسترش می‌دهد. سیاست تمایز قائل شدن بین پناهندگان “دارای مدرک” و “بدون مدرک” برای ارائه خدمات، یک انتخاب سیاستی عمدی است. این امر به ایران اجازه می‌دهد تا جمعیت‌های مهاجر داخلی خود را مدیریت کند و در عین حال نقش خود را به عنوان یک مرکز مذهبی و بشردوستانه منطقه‌ای به نمایش بگذارد. این یک رویکرد عمل‌گرایانه است که ژست‌های بشردوستانه را با کنترل نظارتی ملی ترکیب می‌کند و ایران را قادر می‌سازد تا نقش خود را به عنوان حامی جوامع مختلف تثبیت کند و در عین حال حاکمیت خود را حفظ کند.

3. ابعاد ژئوپلیتیکی و قدرت نرم

3.1. اربعین به عنوان ابزاری برای قدرت نرم ایران

زیارت اربعین به عنوان یک ابزار استراتژیک قدرت نرم برای ایران ظاهر شده است. قدرت نرم، توانایی تأثیرگذاری بر دیگران از طریق جذابیت فرهنگی و نفوذ، نه از طریق اجبار، تعریف می‌شود. اربعین از طریق سه منبع اصلی قدرت نرم جوزف نای تحلیل می‌شود: فرهنگ، ارزش‌های سیاسی و سیاست‌های خارجی که مشروع و اخلاقی تلقی می‌شوند. از نظر فرهنگی، اربعین نمادی زنده از فرهنگ شیعی، مقاومت و فداکاری است. از نظر ارزش‌های سیاسی، پیام‌های عدالت، ضد استکبار و مقاومت با مبانی ایدئولوژیک ایران همخوانی دارند. در حوزه دیپلماسی عمومی، حمایت لجستیکی ایران و پوشش رسانه‌ای، تصویری مطلوب (اخلاقی، معنوی و بشردوستانه) از ایران را به نمایش می‌گذارد.

این رویداد قدرت نرم ایران را در عراق با ایجاد پیوندهای اجتماعی بین دو کشور و تحریک همکاری با برخی گروه‌های شیعه عراقی برای مدیریت مراسم تقویت می‌کند. همچنین، اربعین وحدت اسلامی را ترویج می‌کند، هویت مذهبی را تقویت می‌نماید و تاب‌آوری فرهنگی را در برابر “جنگ نرم دشمنان” افزایش می‌دهد.

چارچوب‌بندی اربعین توسط ایران به عنوان “قدرت نرم شیعه” و “مانور جنگی بزرگ و شگفت‌انگیز” ، نشان‌دهنده یک هدف استراتژیک برای تبدیل یک آیین مذهبی به ابزاری برای نفوذ ژئوپلیتیکی و انتشار ایدئولوژیک است. این امر نشان‌دهنده تلاشی عمدی برای نمایش قدرت و وحدت، نه تنها از نظر مذهبی، بلکه از نظر سیاسی و حتی نظامی، به مخاطبان داخلی و خارجی است. این رویکرد، سفر معنوی را به نمایشی از قدرت و تاب‌آوری جمعی تبدیل می‌کند.

3.2. تقویت جایگاه منطقه‌ای و روابط ایران و عراق

راهپیمایی اربعین به تدریج به یک عامل فرهنگی و اجتماعی مهم در روابط ایران و عراق تبدیل شده است. هر ساله، میلیون‌ها ایرانی در این مراسم شرکت می‌کنند و انواع مختلفی از تعاملات اجتماعی و فرهنگی را با مردم عراق به نمایش می‌گذارند. این امر پیوندهای فرهنگی ایران را با عراق و سایر جوامع با اکثریت شیعه تقویت می‌کند و گفتمان مقاومت در برابر جنبش‌های افراطی را تقویت می‌نماید.

در یک تحول مهم، عراق و ایران اولین مسیر دریایی را برای زائران اربعین راه‌اندازی کرده‌اند که مسافران را بین خرمشهر و بصره جابجا می‌کند. این اقدام با هدف تقویت روابط مذهبی در بحبوحه بی‌ثباتی منطقه‌ای و فشار ایالات متحده بر بغداد برای محدود کردن تعاملات با تهران صورت می‌گیرد. این ابتکار نشان‌دهنده استراتژی پیشگیرانه ایران برای تضمین دسترسی به زیارت و تعمیق روابط دوجانبه، حتی در شرایط تنش‌های ژئوپلیتیکی است. این امر نشان‌دهنده تعهد بلندمدت به نهادینه‌سازی نفوذ خود در عراق فراتر از مرزهای زمینی است و تداوم زیارت و مزایای مرتبط با آن را بدون توجه به فشارهای خارجی تضمین می‌کند.

عراق با ترویج فعال سرمایه‌گذاری ایران، مسیر استراتژیک روابط عراق و ایران را تقویت می‌کند که نشان‌دهنده سرپیچی مداوم از فشارهای خارجی و تعهد به همکاری بلندمدت منطقه‌ای است.

با این حال، در حالی که اربعین انسجام را تقویت می‌کند، به عنوان عرصه‌ای برای درگیری‌های گفتمانی داخلی در جامعه شیعه نیز عمل می‌کند. تلاش‌های رژیم ایران برای انتشار ایدئولوژی خود از طریق این زیارت با گفتمان ناسیونالیستی در عراق مواجه می‌شود که با مداخله خارجی مخالفت می‌کند. این امر نشان‌دهنده تقابل پیچیده بین هویت مذهبی مشترک و برنامه‌های سیاسی رقیب است و نشان می‌دهد که قدرت نرم ایران حتی در جهان شیعه نیز به طور جهانی پذیرفته نشده است. این پویایی نشان می‌دهد که قدرت نرم ایران، اگرچه قابل توجه است، اما حتی در میان جوامع شیعه نیز به طور جهانی پذیرفته نشده است، که تعامل پیچیده بین هویت مذهبی مشترک و برنامه‌های سیاسی رقیب را نشان می‌دهد.

4. همکاری‌های امنیتی و مدیریت مرزی

4.1. همکاری پلیس ایران و عراق برای امنیت زائران

نیروهای انتظامی ایران و عراق برای تضمین ایمنی و کیفیت راهپیمایی اربعین همکاری گسترده‌ای دارند. پیش از آغاز راهپیمایی اربعین، مقامات ایرانی چندین بار با وزیر کشور عراق و رئیس پلیس عراق ملاقات و گفت‌وگو کرده‌اند تا این رویداد مذهبی را تسهیل و ایمن کنند. فرمانده کل پلیس ایران، احمد‌رضا رادان، اظهار داشته است که همکاری بین نیروهای پلیس عراق و ایران در سطح مطلوبی قرار دارد. او اشاره کرد که هر زمان ایران درخواست جلسه یا پیشنهادی به همتایان عراقی خود داده است، آنها پاسخ مثبت داده‌اند و ایران نیز متقابلاً همکاری کرده است.

نتایج این تلاش‌های مشترک و حمایت نیروهای پلیس دو کشور شامل کاهش زمان انتظار در گذرگاه‌های مرزی، امنیت مسیرهای سفر به ویژه در عراق، حرکت روان زائران و ایمنی کلی سفر است.

4.2. استقرار نیروها و اقدامات پیشگیرانه

امسال، پیش‌بینی می‌شود که حدود پنج میلیون زائر در راهپیمایی اربعین شرکت کنند. بیش از 80,000 داوطلب و 12,000 نیروی پلیس از ایران به صورت شبانه‌روزی در طول مسیرهای منتهی به شش گذرگاه مرزی در روزهای قبل و بعد از اربعین مستقر خواهند بود. در سال 2015، مشاوران ایرانی از تلاش‌های امنیتی برای این زیارت حمایت کردند.

این زیارت تحت تدابیر امنیتی شدید انجام می‌شود که توسط ده‌ها هزار نیروی عراقی محافظت می‌شود. این تدابیر به دلیل حوادث خشونت‌آمیز گذشته علیه زائران شیعه، مانند حمله انتحاری در سال 2012 در نزدیکی ناصریه که منجر به کشته شدن حداقل 44 زائر شد، و بمب‌گذاری خودرو در سال 2013 که حداقل 20 زائر را کشت، تشدید شده است.

هماهنگی امنیتی گسترده بین ایران و عراق، شامل ده‌ها هزار نفر از پرسنل و بحث‌های مشترک در سطوح وزارتی، اهمیت بالای زیارت اربعین را برای هر دو کشور برجسته می‌کند. این سطح از همکاری بر یک ضرورت استراتژیک مشترک برای حفاظت از این رویداد تأکید دارد که برای نمایش قدرت نرم ایران و ثبات داخلی عراق حیاتی است، به ویژه با توجه به آسیب‌پذیری‌های تاریخی در برابر خشونت. این سطح از همکاری نشان‌دهنده یک نیاز استراتژیک مشترک برای حفاظت از این رویداد است که برای نمایش قدرت نرم ایران و ثبات داخلی عراق ضروری است. این امر به ویژه با توجه به آسیب‌پذیری تاریخی زیارت در برابر حملات خشونت‌آمیز، بسیار مهم است و تأکید می‌کند که امنیت صرفاً یک نگرانی لجستیکی نیست، بلکه یک جزء اصلی از اهمیت ژئوپلیتیکی آن است.

5. سرمایه‌گذاری‌های مالی و تسهیلات ویزا

5.1. بودجه‌ها و حمایت‌های مالی دولت ایران

دولت ایران مبالغ هنگفتی را برای حمایت از راهپیمایی اربعین اختصاص می‌دهد که به عنوان نمایشی از قدرت و نفوذ سیاسی شیعه تلقی می‌شود. این هزینه‌های “گزاف” در داخل ایران با انتقاداتی مواجه شده است، به ویژه در بحبوحه مشکلات اقتصادی کشور.

نمونه‌هایی از این هزینه‌ها شامل 6.4 تریلیون تومان برای زیرساخت‌ها در استان ایلام، 4 تریلیون ریال (حدود 650,000 دلار) برای پیشگیری از حوادث (توسط معاون رئیس‌جمهور، محمدرضا عارف)، 850 میلیارد تومان از سوی وزارت رفاه برای کمک به کارکنان، 40 میلیارد تومان از شهرداری تهران و 150 میلیارد ریال (5 میلیون دلار) از شورای شهر مشهد برای خدمات در نجف است.

علاوه بر این، دولت مزایایی را برای شرکت‌کنندگان در نظر می‌گیرد، از جمله ارز دینار عراق با نرخ تخفیف‌خورده (200,000 دینار عراقی با نرخ 370 ریال در مقابل نرخ بازار آزاد 450 ریال) و وام‌های بدون بهره. همچنین، وزارت کار و امور اجتماعی به کارمندان خود سه روز مرخصی تشویقی، 5 میلیون تومان کمک و یک میلیون تومان برای هر یک از اعضای خانواده‌شان برای شرکت در مراسم اربعین ارائه می‌دهد.

تخصیص‌های مالی قابل توجه و مشوق‌های ارائه شده از سوی نهادهای مختلف دولتی ایران برای اربعین، نشان‌دهنده یک سیاست دولتی عمدی برای تشویق فعال و یارانه دادن به مشارکت است. این فراتر از صرفاً تسهیل‌گری است و نشان‌دهنده یک سرمایه‌گذاری حساب‌شده در یک رویداد بسیج عمومی برای دستیابی به اهداف سیاسی و ایدئولوژیک خاص است، مانند نمایش قدرت شیعه و تقویت مشروعیت رژیم، حتی به بهای انتقاد عمومی در مورد اولویت‌های اقتصادی داخلی. این امر بیش از صرفاً تسهیل یک رویداد مذهبی است؛ این یک سرمایه‌گذاری حساب‌شده در یک تلاش بسیج عمومی است. هدف آن دستیابی به اهداف سیاسی و ایدئولوژیک خاص، مانند نمایش قدرت شیعه در مقیاس منطقه‌ای و جهانی و تقویت مشروعیت رژیم ایران است، حتی در مواجهه با انتقادات داخلی در مورد این هزینه‌ها در بحبوحه چالش‌های اقتصادی.

5.2. سیاست‌های ویزا و تسهیل ورود زائران

سیاست‌های ویزا بین ایران و عراق برای زائران اربعین دستخوش تغییراتی بوده است. در سال 2019، عراق به ایرانیان اجازه ورود بدون ویزا را در دوره اربعین داد، هرچند این امر به یک گذرگاه مرزی محدود بود. با این حال، گزارش‌ها از سال 2021 نشان داد که معافیت ویزا فقط برای مسافران هوایی و

پس از اربعین اعمال می‌شود و مرزهای زمینی به دلیل کووید-19 بسته بودند. در آن سال، زائران برای سفر به عراق به ویزا و ثبت نام در سامانه سماح نیاز داشتند.

از 1 مارس 2025، عراق سیاست ویزا در بدو ورود را برای اکثر ملیت‌ها به حالت تعلیق درآورده و نیاز به ویزای الکترونیکی (e-Visa) با هزینه تقریبی 160 دلار آمریکا را الزامی کرده است. با این حال، ایران یکی از کشورهایی است که دارندگان گذرنامه عادی آن می‌توانند بدون ویزا به مدت 30 روز وارد عراق شوند.

نوسان سیاست‌های ویزا بین ایران و عراق برای زائران اربعین، از ورود بدون ویزا در سال 2019 تا الزامات ویزای الکترونیکی و بسته‌شدن مرزها در سال‌های بعد به دلیل کووید-19، و سپس معافیت ویزای 30 روزه خاص برای ایرانیان در سال 2025، نشان‌دهنده تعامل پیچیده اراده سیاسی، نگرانی‌های بهداشت عمومی و روابط دوجانبه است. این امر نشان می‌دهد که در حالی که هر دو کشور زیارت را اولویت می‌دانند، تسهیل آن تابع شرایط ژئوپلیتیکی و داخلی گسترده‌تری است که نشان‌دهنده یک محیط سیاستی پویا و گاه غیرقابل پیش‌بینی است. این نوسان نشان می‌دهد که در حالی که هر دو کشور اهمیت مذهبی و سیاسی عظیم این زیارت را به رسمیت می‌شناسند، تسهیل عملی آن تابع شرایط ژئوپلیتیکی و داخلی گسترده‌تری است که نشان‌دهنده یک محیط سیاستی پویا و گاه غیرقابل پیش‌بینی است.

6. واکنش‌های بین‌المللی و تحلیل‌ها

6.1. دیدگاه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی

زیارت اربعین در غرب تا حد زیادی ناشناخته باقی مانده است. در مقابل، مقامات و رسانه‌های دولتی ایران آن را به عنوان “قدرت نرم شیعه” و “دیپلماسی عمومی و فرهنگی” توصیف می‌کنند. رهبر معظم انقلاب، آیت‌الله خامنه‌ای، اربعین را “تجلی قدرت شیعه” و “مانور جنگی بزرگ و شگفت‌انگیز” می‌دانند. برخی کارشناسان معتقدند که این رویداد می‌تواند به عنوان جایگزینی برای حج (مکه) باشد، جایی که شیعیان در اقلیت هستند.

تحقیقات مؤسساتی مانند چتم هاوس بر نقش منطقه‌ای ایران و فشارهای خارجی بر آن تمرکز دارند. وزارت امور خارجه ایالات متحده به شهروندان خود توصیه می‌کند که به ایران سفر نکنند و در مورد خطرات بازداشت برای اتباع دوتابعیتی هشدار می‌دهد ، اگرچه به طور خاص به اربعین اشاره‌ای نشده است. عربستان سعودی نیز “نقض حاکمیت” را در مورد حملات به تأسیسات هسته‌ای ایران محکوم کرده است، اما هیچ بیانیه مستقیمی در مورد اربعین از سوی این کشور وجود ندارد.

تضاد شدید بین تصویرسازی ایران از اربعین به عنوان یک ابزار استراتژیک “قدرت نرم” و “مانور جنگی” در مقابل شناخت محدود آن در رسانه‌های غربی ، عدم تقارن روایی قابل توجهی را در گفتمان بین‌المللی برجسته می‌کند. این امر نشان می‌دهد که پتانسیل این زیارت به عنوان یک رویداد وحدت‌بخش یا بشردوستانه اغلب تحت‌الشعاع لنزهای ژئوپلیتیکی قرار می‌گیرد که بر جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای ایران و دینامیک‌های فرقه‌ای تأکید دارند و منجر به درک انتخابی بین‌المللی می‌شوند. این تضاد شدید نشان‌دهنده عدم تعادل روایی قابل توجهی در گفتمان بین‌المللی است. این امر نشان می‌دهد که ظرفیت ذاتی این زیارت به عنوان یک رویداد وحدت‌بخش یا بشردوستانه اغلب تحت‌الشعاع تفسیرهای ژئوپلیتیکی قرار می‌گیرد که جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای و ملاحظات فرقه‌ای ایران را در اولویت قرار می‌دهند. چنین تمرکز گزینشی به درک بین‌المللی قطعه‌قطعه و اغلب سیاسی‌شده از این رویداد کمک می‌کند.

6.2. تحلیل‌های دانشگاهی و اندیشکده‌ها

مطالعات دانشگاهی اربعین را از طریق ابعاد قدرت نرم (فرهنگ، ارزش‌های سیاسی، دیپلماسی عمومی) تحلیل می‌کنند. این رویداد به عنوان عاملی برای تقویت وحدت اسلامی، تحکیم هویت مذهبی و افزایش تاب‌آوری فرهنگی در برابر جنگ نرم دیده می‌شود. همچنین، اربعین قدرت نرم ایران را در عراق با ایجاد پیوندهای اجتماعی و همکاری با گروه‌های شیعه عراقی تقویت می‌کند.

با این حال، تحقیقات نشان می‌دهد که معنویت محور اصلی تجربه شخصی برای زائران ایرانی در اربعین است. این پدیده چندلایه است و ابعاد فرهنگی، اجتماعی-سیاسی و درگیری‌های گفتمانی داخلی را در بر می‌گیرد.

تحلیل‌های دانشگاهی که نقش اربعین را در تقویت قدرت نرم ایران و ایجاد پیوندهای اجتماعی برجسته می‌کنند ، اغلب با یافته‌هایی همزیستی دارند که بر اهمیت معنوی عمیق این زیارت برای زائران ایرانی تأکید می‌کنند. این دوگانگی نشان می‌دهد که در حالی که دولت ایران از این رویداد برای اهداف استراتژیک استفاده می‌کند، تجربه فردی زائر عمیقاً مذهبی باقی می‌ماند. این امر به یک پدیده پیچیده و چندلایه اشاره دارد که در آن اهداف دولتی با انگیزه‌های شخصی میلیون‌ها نفر در هم تنیده شده‌اند، اما به طور کامل آن‌ها را تعریف نمی‌کنند. این امر نشان‌دهنده یک پدیده پیچیده و چندلایه است که در آن اهداف در سطح دولتی به طور پیچیده‌ای با سفر معنوی فردی در هم تنیده شده‌اند، اما به طور کامل آن را در بر نمی‌گیرند.

7. نتیجه‌گیری

• نقش ایران در برگزاری مراسم اربعین یک پدیده جامع، استراتژیک و در حال تحول است که ابعاد مذهبی، لجستیکی، سیاسی و فرهنگی را در هم می‌آمیزد. این زیارت، که پس از سقوط صدام حسین به سرعت رشد کرد و به بزرگترین گردهمایی سالانه جهان تبدیل شد، فرصتی بی‌نظیر برای ایران فراهم آورده تا نفوذ منطقه‌ای و قدرت نرم خود را به نمایش بگذارد.
• ایران با سرمایه‌گذاری‌های مالی عظیم، بسیج گسترده داوطلبان و موکب‌ها، و ارائه خدمات جامع از جمله غذا، اسکان و مراقبت‌های پزشکی، نقش محوری در تسهیل این رویداد ایفا می‌کند. این پشتیبانی لجستیکی، که به طور فزاینده‌ای از فناوری‌های مدرن و استانداردهای بهداشتی بالا بهره می‌برد، نه تنها به رفاه زائران کمک می‌کند، بلکه تصویر ایران را به عنوان یک بازیگر منطقه‌ای مسئول و توانمند تقویت می‌نماید. همکاری‌های امنیتی گسترده با عراق، از جمله هماهنگی پلیس و استقرار نیروها در مرزها و مسیرها، نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک این رویداد برای هر دو کشور در حفظ ثبات و امنیت است.
• از منظر ژئوپلیتیکی، اربعین به ابزاری قدرتمند برای دیپلماسی عمومی و فرهنگی ایران تبدیل شده است. تهران این مراسم را به عنوان نمادی از قدرت نرم شیعه، مقاومت در برابر استکبار و ترویج ارزش‌های انقلاب اسلامی معرفی می‌کند. این رویداد به تحکیم روابط فرهنگی و اجتماعی با عراق و جوامع شیعه منطقه کمک می‌کند و حتی با راه‌اندازی مسیرهای جدید مانند مسیر دریایی، به دنبال تضمین تداوم نفوذ خود در منطقه است.
• با این حال، این مشارکت بدون پیچیدگی نیست. انتقاداتی در داخل ایران در مورد هزینه‌های سنگین اربعین در بحبوحه مشکلات اقتصادی وجود دارد. همچنین، در حالی که اربعین انسجام را در میان شیعیان تقویت می‌کند، به عرصه‌ای برای درگیری‌های گفتمانی داخلی در جامعه شیعه نیز تبدیل شده است، به ویژه در مورد ناسیونالیسم عراقی در برابر نفوذ خارجی. علاوه بر این، پوشش محدود این رویداد در رسانه‌های غربی، نشان‌دهنده یک شکاف روایی است که می‌تواند درک بین‌المللی از ابعاد چندوجهی آن را تحت تأثیر قرار دهد.
• در مجموع، اربعین به عنوان یک ابزار منحصربه‌فرد و قدرتمند در تعاملات منطقه‌ای و بین‌المللی ایران عمل می‌کند. این رویداد نه تنها یک تجلی عمیق از ایمان مذهبی است، بلکه یک پلتفرم استراتژیک برای ایران برای دستیابی به اهداف ژئوپلیتیکی، تقویت قدرت نرم و تحکیم جایگاه خود در خاورمیانه و فراتر از آن محسوب می‌شود.